Ekzistojnë shumë shkolla të ndryshme që janë munduar të shpjegojnë kuptimin e njeriut të përkryer, çdonjëri në mënyrën e vet. Sipas këtyre ideologjive “morali” nuk ka të bëjë fare me diturinë por me shkencën dhe nuk është diçka që ekziston sipas natyrës ekzistuese, por është diçka që duhet të ekzistojë me statusin “duhet të ekzistojë”.

Morali është diçka që njeriu duhet ta zotërojë si tërësi e kualiteteve dhe ai që ka këto kualitete mund të arrijë shkallën më të lartë të njerizimit – të bërit njeri. Ose me fjalë tjera, njeriu i përkryer është ai i cili përmbledh të gjitha këto kualitete.


1- Shkolla e mendjes (arsyjes)

Një prej filozofëve të mëhershëm, në mesin e tyre edhe filozofët tanë që e ka marrë këtë pikëpamje si bazë, është edhe dijetari Ebu Ali Sina. Sipas tyre, njeriu i përkryer do të thotë njeri i urtë që zotëron dije dhe mençuri; ose thënë ndryshe, përkryerja ka të bëjë me diturinë dhe urtësinë. Çka nënkuptonin ata me “urtësi”? A ka të bëjë me kuptimin e ditëve të sodit që ka dituria? - Jo. Me urtësi ata nënkuptojnë komentimin e drejtë dhe të përgjithshëm të çdo gjëje që ekziston dhe që na rrethon; e kjo ndryshon prej kuptimit të vërtetë të diturisë.

Për të kuptuar më mirë këtë, të provojmë që të shpjegojmë shkurtimisht dallimin në mes të diturisë dhe filozofisë:Të marrim për shembull një person që dëshiron ta njoh qytetin e Teheranit dhe të marrë dituri në lidhje më këtë qytet. Për këtë person mund t’i japim dy lloj informatash në lidhje me qytetin:

1- Në mënyrë shkurt dhe të përgjithshme, por që është esenciale për qytetin;

2- Pjesërisht, por në detaje dhe të qartë.

Në mënyrën e parë të dhënies së diturisë do t’i tregojmë për shembull, për hartën e Teheranit nga ana e një inxhinieri që punon në Kuvendin e Komunës. Nëse prej një njeriu të tillë kërkohet që ta vizatojë hartën e Teheranit, ai menjëherë do të vizatojë në një copë letër kufijtë e qytetit, ndarjen sipas pjesëve të qytetit, rrugët kryesore, sheshet, parqet etj.

Në këtë mënyrë jeni të njoftuar në mënyrë të përgjithshme me qytetin e Teheranit. Mirëpo, në këtë hartë nuk mund të tregojë me saktësi vendin e shtëpisë ku banoni.

Në mënyrën e dytë të informimit të pjesshëm por në detaje,kemi të bëjmë me një person tjetër që mund të na i japë këto informata. Ky person ndoshta nuk di t'i numërojë të gjitha rrugët kryesore ose sheshet, ndoshta edhe shumicës prej tyre nuk ua di as emrat dhe vendet e tyre, por për disa pjesë të qytetit i di të gjitha detajet; për shembull emrat e rrugëve, rrugicave, shkurtesave, daljet e rrugëve ku të shpijnë, numrat e shtëpive, shitoreve, ngjyrat e dyerve të ndonjë shtëpie, e tjera.

Atëherë, po vijmë në konkluzion se ai që e di tërë qytetin në mënyrë të përgjithshme, nuk i di detajet e pjesëve të qytetit, ndërsa ai që i di detajet e një pjesë të qytetit nuk e di në mënyrë të përgjithshme tërë qytetin.Ai që merret me filozofi është njëjtë sikur personi i parë. Filozof thuhet për personin që mundohet të kuptojë dhe të njohë ekzistencën në mënyrë të përgjithshme. Qëllimi i tij është të kuptuarit e fillimit dhe të fundit të botës rrethuese, fazat e saja evolutive, të zbulojë rregullat që vlejnë për natyrën e saj.

Ai interesohet vetëm për rregullat e përgjithshme, nuk i interesojnë detajet, për shembull dituria për një shtazë, një bimë, gurrë apo për diellin. Në pikëpamjen e filozofit “urtësia” nënkupton rregullat e përgjithshme që vlejnë në univers.

Ai mundohet të bëjë përmbledhjen e tërë universit në mendjen e tij dhe të bëjë kufizimin e saj në një plan të vetëm; por përmbajtja e këtij portreti të formuar në mendjen e tij është e padefinuar dhe e panjohur – është vetëm teorike. Sipas tyre përkryerja e njeriut ka të bëjë me reflektimin e kufizimit të universit në mendjen e njeriut. Në këtë drejtim, filozofët e vjetër kanë komentuar në këtë mënyrë: “Mendja (arsyeja) e njeriut duhet t'i përshtatet mendjes (arsyes) së universit. Në këtë mënyrë esenca e njeriut bashkohet me esencën e universit dhe bëhet një univers i vetëm - në kuptimin e mendjes.”.

Sikur që ka thënë poeti:
“Ai që e merr hisen e vet prej diturisë
Bëhet një botë në vete, një botë e vogël”

Pra, sipas filozofëve, njeriu i përkryer është njeriu që e ka të zhvilluar mendjen në atë shkallë sa që ka arritur përkryerjen. Kjo mendje e përkryer qenka ajo mendje që në vete përmban të gjitha dimensionet dhe kufizimet e formuara të universit. Kjo formë dhe imagjinatë paraqitet në ndërgjegjen e tij përmes metodës së deduksionit dhe të të menduarit. Pra, duke përdorur mendjen dhe duke menduar përfshin tërë qenien e universit. Por, filozofët nuk mbesin me kaq.

Ata shkojnë më tutje dhe thonë se urtësia ndahet në dy pjesë:

1. Urtësia teorike, ose dituria teorike; ka të bëjë me atë që shpjeguam deri më tani, dhe

2. Urtësia praktike, ose dituria praktike; me këtë synohet që me forcën e mendjes njeriu të mund të sundojë me ekzistencën. Më tutje filozofët e paraqesin edhe këtë përfundim: Mbasi që ta reflektojmë realitetin e universit në mendjen tonë përmes urtësisë teorike dhe të përfshijmë kuptimin e universit përmes fuqisë së mendimit, njeriu do të arrijë deri te njeriu i përkryer duke i nënshtruar të gjitha forcat dhe dëshirat ndaj mendjes.
Me fjalë të tjera, kjo shkollë është shkolla e mendimit dhe e diturisë së përgjithshme.

2.Shkolla e dashurisë

Një shkollë tjetër që flet për njeriun e përkryer është shkolla e dashurisë.
Shkolla e dashurisë rrjedh prej shkollës së Irfanit, ku sipas tyre përkryerja arrihet përmes dashurisë dhe përmes dashurisë arrihet deri te Zoti; sipas tyre këto janë të pandashme. Kjo shkollë është shkollë e lëvizjes, nuk është sikur shkolla e mendjes; te shkolla e mendjes nuk flitet për lëvizjen e urtësisë, por vetëm për të menduarit. Në ideologjinë mendore kemi të bëjmë vetëm më lëvizjen e të menduarit dhe të inteligjencës. Ndërsa shkolla e dashurisë është shkollë e lëvizjes dhe e aksionit. Por, kjo lëvizje nuk është horizontale por vertikale, gjithnjë duke u lartësuar shumë e më shumë.

Më vonë kjo lëvizje shndërrohet në lëvizje horizontale, por për të arritur deri te përkryerja së pari duhet të bëhet lëvizja vertikale-drejt Zotit. Sipas kësaj shkolle, udhëtarit të dashurisë për të kuptuar të vërtetat esenciale nuk i mjafton vetëm mendja,të menduarit dhe deduksioni.Për t’u afruar te Ai duhet dhënë rëndësi më tepër shpirtit,sepse shpirti i njeriut është ajo që lëviz dhe kjo lëvizje e tij do të vazhdojë deri sa të mbërrijë te Zoti.Për këtë arsye ithtarët e shkollës së dashurisë gjithmonë e kritikojnë mendjen.

Pjesa më interesante e literaturës sonë ka të bëjë me debatin dhe diskutimin në mes “mendjes” dhe “dashurisë”. Këto debate në përgjithësi janë bërë nga ana e arifëve, dhe gjithmonë është tentuar që të vërtetohet se dashuria ngadhënjen mbi mendjen dhe është mbi mendjen. Ata janë të qëndrimit se njeriu për të arritur përkryerjen nuk i mjafton mendja dhe të menduarit: “Mendja nuk është e tëra që zotëron njeriu, mendja është vetëm një pjesë e qenies, është vetëm një mjet sikur që është syri”.

Breston, një prej mendimtarëve të shekullit të fundit, është ndalur në këtë temë dhe në lidhje me këtë ka konstatuar se perla e ekzistencës së njeriut nuk është mendja por shpirti. Shpirti i takon botës së dashurisë - të dashuruarit dhe përveç rrugëtimit deri te Zoti nuk ka asnjë rol tjetër. Për këtë arsye, dashuria dhe përmbajtësi i saj - shpirti, preferohen si më të lartësuar se mendja.....

Sipas kësaj shkolle modeli i njeriut të përkryer në shkallën më të lartë “hyjnizohet”, bashkohet me Zotin dhe humbet në Te.Sipas tyre njeriu i përkryer nuk është asgjë tjetër përveç njeriut të bashkuar me Zotin. Në këtë kuptim, njeriu që arrin përkryerjen e humb “unë”-in e tij dhe fundoset te Zoti.

3.Shkolla e fuqisë

Kjo shkollë nuk i jep rëndësi as mendjes e as dashurisë, por vetëm dhe vetëm “fuqisë” dhe “forcës”. Sipas tyre njeriu i përkryer është njeriu që zotëron “forcë dhe fuqi”, sepse përkryerje nuk është asgjë përveç “fuqisë dhe forcës”. Është forca dhe sundimi - çfarëdo qoftë metoda apo komentimi, tjetër asgjë nuk është përkryerja.

Filozofët grekë të kohës antike të quajtur “sofistë”, kanë qenë ithtarë të këtij mendimi dhe e kanë vendosur në agjendën ditore në mënyrë të qartë. Sipas tyre “fuqia dhe forca” është vetë “drejtësia”; sipas kësaj rrjedh se njeriu sa më i fortë që është aq më “drejt” është. Dhe si rrjedhojë e kësaj, ai që është i dobët nuk ka “të drejtë”

Sipas kësaj shkolle, koncepti i drejtësisë dhe i padrejtësisë nuk ekziston, këto janë fjalë të pakuptimta.Esenca është fuqia dhe, drejtësia lind prej fuqisë. Të jesh i fuqishëm do të thotë të jesh i drejtë. Atëherë, tërë mundin e tij njeriu duhet ta drejtojë në fitimin e fuqisë dhe në lidhje me këtë në gjetjen e rrugëve dhe të metodave për t’u bërë sa më i fuqishëm.

Niqe, filozofi i njohur gjerman që jetoi para dy shekujve, ishte njëri prej atyre që e kanë bërë ringjalljen e kësaj filozofie. Me një përmbledhje të pikave kryesore të kësaj filozofie aplikoi sofizmin në mënyrë më të moderuar. Sipas kësaj shkolle ideologjike “të jesh i drejtë, të vepruarit e ndershëm, mbajtja e fjalës së dhënë dhe kualitetet e ngjashme njerëzore” janë mendime plotësisht të gabuara; “humanizmi dhe mirësia” janë vetëm gjepura dhe marrëzi.

Jo - ndihma njeriut të dobët, dhënia dorë të pafuqishmit etj, por shtypja sa më shumë e të dobëtit dhe thyerja e të pafuqishmit, sepse të jesh i dobët është krim. Në këtë mënyrë arsyetohet dënimi i të dobëtit, duke i vënë prangat në këmbë dhe duke e shtrirë me fytyrë për toke kundrejt dhënies së dorës së ndihmës. Niqe, si një armik i religjionit dhe ateist – që nuk besonte në asnjë Zot, ishte i mendimit se religjioni është një zbulim i njerëzve të dobët.

Është një mendim tërësisht i kundërt me atë të Marksit. Sipas Marksit, religjioni është një zbulim i të fuqishmëve për të mashtruar dhe robëruar të dobëtit dhe në këtë mënyrë për të sunduar më lehtë me ata. Niqe pohon të kundërtën. Sipas tij, të dobëtit për të kufizuar fuqinë e të fuqishmëve janë përqendruar në një zgjidhje të tillë. Ata që nuk kanë mjaft fuqi mundohen që me fjalët si ”falje, ndjesë, besnikëri, bujari, humanizëm, drejtësi, mirësi, burrëri” t’i zbusin të fuqishmit dhe të fitojnë përkrahjen e tyre. Të dobëtit, në të vërtetë kanë tradhtuar njerëzimin, sepse mbas këtyre lojërave “të koncepteve me fjalë të mirësisë”, kanë bërë që të kufizohet fuqia e të fuqishmit.

Sipas tyre, “lufta me epshin” është një thënie e gabuar dhe një mashtrim. Përkundrazi, epshit duhet t’i jepet çdo kënaqësi, t’i plotësohet çdo kërkesë. Në mënyrë të ngjashëm edhe “barazia” është marrëzi. Çka do të thotë “barazi”?! Ekziston sunduesi dhe i sunduari, shtypësi dhe i shtypuri, dhe këta duhet gjithmonë të ekzistojnë. Një grup (të dobëtit) duhet patjetër të jetë i nënshtruar ndaj grupit tjetër (të fuqishmit). Të dobëtit duhet të ulin kryet para të fuqishmëve, të punojnë dhe të shërbejnë për ta – këtë ta kenë si obligim. Shpirti i tij mund të dalë duke punuar, por edhe duhet t’i dalë!... Detyra e tyre është të ndihmojë të fortit që të bëhet edhe më i fortë! Në këtë mënyrë do të paraqitet “njeriu më i fuqishëm”.

Po ashtu, sipas kësaj shkolle barazia gjinore është koncept i gabuar. Nuk mund të bëhet fjalë për të drejtat e femrave, sepse mashkulli është i fuqishëm ndërsa femra është e dobët. Prandaj, mashkulli është më superior se femra, dhe për këtë arsye duhet që mashkulli të shërbehet – kjo është arsyeja e krijimit të tij!

Këto ishin shkurtimisht, pikëpamjet e kësaj shkolle të të menduarit. Sipas kësaj shkolle, njeriu më i lartë dhe më i përkryer është njeriu më i fuqishëm. Ose, me fjalë tjera njësia matëse e përkryerjes është “fuqia”.

4.Shkolla e të pafuqishmëve

Sikur që pamë më lart, në pikëpamjen botërore të shkollës së mendimit ndeshemi me një pikë kundërshtuese. Ngjashëm, edhe shkolla e dashurisë e ka pikën e vet kundërshtuese. Këto dy shkolla e shpjegojnë këtë si “produkt të imagjinatës” ose si “supozim”. Në anën tjetër edhe shkolla e “forcës dhe e fuqisë” e ka pikën e vet kundërshtuese…. Disa të tjerë e kanë zhvlerësuar aq shumë forcën dhe fuqinë sa që përkryerjen e njeriut e kanë përshkruar si “dobësi” dhe sipas tyre njeriu i përkryer është “njeriu i dobët” ose “njeriu i pafuqishëm”.Sepse,nëse njeriu “forcohet” ai do të bëhet “agresiv” dhe do të ngulë sytë në hakun e ndokujt tjetër e pastaj do t’i zgjasë duart kah ajo.

Poeti Sadiu në lidhje me këtë flet me gjuhën e poezisë:
“ Unë jam milingonë që shkelet nga këmba e të tjerëve
Nuk jam gjilpëra e bletës që i shpon trupat e njerëzve
Për këtë dhunti si mund të falënderoj
Që nuk jam në gjendje të tjerët t’i lëndoj”

Kjo është një mënyrë e gabuar e të shprehurit. A duhet njeriu patjetër që të bëhet milingonë ose bletë?! I dobët që të shkelet nën këmbët e të tjerëve ose i fortë që të mund të lëndojë të tjerët. Mund të gjendesh edhe në ndonjë pozitë tjetër.
Këtë poezi do të kishte mundur ta shkruajë edhe në këtë mënyrë:
“Nuk jam milingonë që shkelet nga këmbe e të tjerëve
As një bletë që i shpon trupat e njerëzve
Për këtë dhunti si mund të falënderoj
Që kam fuqi, por të tjerët nuk i lëndoj”

Ja, kjo është gjendja të cilën një njeri duhet të falënderojë: të jetë i fortë e të zotërojë fuqi, por mos t’i lëndojë të tjerët. Ka mundësi dhe aftësi për të lënduar të tjerët, por edhe pse është i fortë nuk e lëndon asnjërin. Përndryshe nuk është ndonjë aftësi nëse nuk ka fuqi dhe nuk e lëndon askënd.....

Përveç këtyre shembujve “poshtëruese” dhe “përulëse”, literatura jonë është e mbushur me shembuj “lartësues”.. Njeriu, po të jetë edhe Sokrat mund të gabojë;gjithashtu qoftë edhe Platon nuk është i pagabueshëm. Sikur që kanë gabuar edhe Ebu Ali Sina, Muhjidin Arabiu, Mevlana etj, ose sikur që kanë devijuar Karl Marksi, Niqe, Zhan Pol Sartër etj. Çdonjëri prej tyre kanë qenë mendimtarë të mëdhenj, por të gjithë kanë gabuar në ndonjë vend, bile disa edhe kanë devijuar. Në këtë kuptim, edhe profetët që ka qenë në rend të parë një njeri, si ka mundur të vendosë një vështrim të jashtëzakonshëm dhe pa të meta të kësaj bote? A është e mundur vendosja e një drejtësie dhe baraspeshe të tillë jetësore nga forca e mendjes së njeriut? Sa e sa njerëz kanë ardhur dhe kanë shkuar nga kjo botë, e vetëm ai ishte një mësues i vërtetë që zotëronte dituri. Ata flisnin por ose me gabime ose mendime jo të plota…Ai gjithmonë fliste fjalën e fundit, por gjithmonë më të saktën dhe më me vend.
Pra, shkolla e fuqisë dhe e forcës fundi fundit është një ideologji dhe kundër saj është e pozicionuar shkolla e “anti-forcës”.

5.Shkolla e Njohjes

Një shkollë tjetër që ka të bëjë me mësimet për njeriun e përkryer është edhe shkolla e njohjes. Këtu njohja ka të bëjë me “njohja e esencës së vetvetes dhe dituria për veten” Në kohërat e vjetra, para mijëra vjetëve, në Azinë Lindore janë krijuar mendime të shkëlqyera përparimtare. Ditëve të sodit, këto mendime përbëjnë bazën e mendimeve filozofike të Indisë dhe në lidhje me këtë janë shkruar vepra të shumta, ku pjesa kryesor e përmbajtjes së veprave kanë të bëjnë me mendimet e asaj kohe. Një prej veprave të tilla është përkthyer në gjuhën perse. Këtë dhe veprat tjera të filozofisë indiane, i ka lexuar para shumë viteve edhe interpretuesi i famshëm i Kuranit, Allamei Tabatabai dhe në lidhje me këtë ka thënë: “Librat përmbajnë mendime të dobishme në lidhje me temat që janë studiuar fare pak deri në ditët e sotme”.

Sipas kësaj shkolle, e tëra që nevojitet për të arritur deri te njeriu i përkryer përmbahet në “njohjen e vetvetes”. Po, është një dituri e nevojshme; edhe Sokrati thotë “Njihe vetveten”, këtë e porosit edhe Profeti Muhammed si dhe të gjithë të dërguarit para tij.Profeti Muhammed ka thënë: ”Kush e njeh veten, e njeh edhe Zotin e vet”. Por, karakteristike për këtë shkollë është se e tërë përkryerja përmblidhet në njohjen e vetes dhe asgjë tjetër, jashtë saj nuk është ndalur në asnjë temë tjetër në këtë filozofi.

Përmbledhja e thënieve, letrave dhe fjalimeve të Gandit janë botuar në formë të librit me titull “Kjo është feja ime”. Kjo vepër është përkthyer në gjuhën perse dhe leximi i saj besoj se është e dobishme. Në një pjesë të librit Gandi shkruan: “Unë, duke i studiuar Upanishadet, kam ardhur në përfundim në lidhje me tri pika kyçe dhe këto pika i bëra principe të jetës s’ime.

Këto principe janë:

1. Ekziston vetëm një e vërtetë dhe ajo është njohja e vetes. Duke e komentuar këtë princip, Gandi e kritikon kulturën perëndimore me një gjuhë të ashpër ku thotë: Njeriu i perëndimit e njohu botën, por veten nuk e njohu. Pasi që nuk arriti të njohë veten, ai e bëri të pafat edhe veten edhe tërë botën;

2. Njeriu që e njeh veten, e njeh edhe Zotin e vet si dhe çdo gjë tjetër;

3. Ekziston vetëm një forcë dhe ajo është “sundimi (dominimi) i vetvetes” dhe “kontrollimi i vetvetes”. Ai që mund të kontrollojë dhe sundojë vetveten, ai mund të sundojë ndonjë objektet dhe gjësendet në një mënyrë të saktë. Pra, nuk është vetëm sundimi mbi një objekt, por në të njëjtën kohë është edhe sundimi i drejtë...Në të njëjtën mënyrë edhe mirësinë mund të definojmë me vetëm një fjalë. Ekziston vetëm një mirësi e ajo është: “Çkado që të dëshirosh për vete, dëshiroje edhe për të tjerët. Çkado që sheh të denj për vete, të njëjtën shihe edhe për të tjerët”.

Sikur që dihet, në filozofinë indiane është i njohur “meditimi” ose “mbyllja në vetvete dhe dhënia mbas mendimeve”, por që ditëve të sodit, kjo është shndërruar në një “vuajtje” dhe fakirët indianë në lidhje me këtë i nënshtrohen disa vështirësive dhe vuajtjeve për të arritur lumturinë... Por, neve këtu do të ndalemi në vetëm dy principe që e formojnë bazën e filozofisë indiane, edhe atë te “njohja e vetvetes” dhe “meditimi”.

Disa “njeriun e përkryer” e komentojnë si njeri që nuk i takon asnjë rendi shoqëror. Sipas përkrahësve të këtij mendimi, një pjesë e caktuar e shoqërisë janë gjithnjë me të meta, edhe atë posaçërisht përfaqësuesit e klasës së lartë të shoqërisë. Bile mund të thuhet se, për të arritur njeriun e përkryer në një shoqëri të tillë nuk është e mundur që të ruhet ndershmëria e personave. Sipas kësaj shkolle, njeriu i përkryer është “njeriu joklasor”, pra që nuk i takon asnjë klase të caktuar shoqërore. Njeriu i tillë jeton me njerëzit e tjerë në mënyrë të barabartë dhe në kushte të njëjta.....

Disa sisteme të të menduarit besojnë se njeriu duhet të jetë “i lirë” dhe “i ditur”. Këtu me dituri nënkuptohet njohja e diturive sociale, të jetë i informuar për shoqërinë, për ngjarjet brenda saj dhe të jetë i vetëdijshëm për përgjegjësitë sociale. Në lidhje me këtë, shembulli më i mirë është ai i drejtimit filozofik të Ekzistencializmit. Sipas Ekzistencializmit, njeriu i përkryer është njeriu që ka arritur ndërgjegjen e të qenit i lirë dhe social. Sipas tyre, teoria e tillë përveç tjerash përmban edhe një element të konfliktit dhe të revoltës, sepse konflikti është kushti i lirisë dhe arritja deri te liria bëhet përmes konfliktit dhe rebelimit.