Për filozofët,esenca e njeriut të përkryer është mendja.Jashtë saj çdo gjë është vetëm një mjet që nuk i përket esencës së njeriut.Sipas filozofëve unë -i i njeriut ishte mendja,logjika dhe të menduarit.

Sipas përfaqësuesve të tasavvufit (mistikëve) ose si e quajnë veten sofistë, fuqia e njeriut nuk përmbahet në "unë" -in e tij; kjo është vetëm një nivel që duhet arritur njeriu.Unë -i i vërtetë i njeriut është "zemra" e tij ose si thonë ata kalb -i i tij; për këtë arsye,njeriu nuk mund të arrijë unë -in e tij vetëm se me zemër dhe me ndjenja shpirtërore.Pra,ajo çka është,për filozofët "mendja", për mistikët është "zemra".

Vetëm duhet të theksojmë se kuptimi i "kalb" -it për mistikët nuk ka të bëjë me organin që përbëhet prej një copë mishi dhe që gjendet në trupin e njeriut,por me "kalb" ata nënkuptojnë zemrën në kuptimin shpirtëror.Këtu ndodhet qendra e të gjitha ndjenjave dhe e dëshirave të njeriut.Këtu nuk ka vend për mendime,aty janë vetëm ndjenjat, përshtypjet dhe domethëniet. Përfshirja mistike arrihet përmes "ndjenjave" dhe "intuitës".

Dashuria dhe intuita që janë ndjenjat më të forta të njeriut,për mistikun dhe arifin ka një rëndësi të jashtëzakonshme.Mbasi që jemi në këtë pikë të temës, të japim edhe këtë sqarim se me dashuri mistikët nuk nënkuptojnë dashurinë që përdoret në kuptimin e jetës së përditshme.Në jetën e përditshme fjala dashuri përdoret kryesisht për të shprehur ndjenjat ndaj njerëzve të gjinive të kundërta,pra ka të bëjë me dashurinë gjinore.

Kuptimin të cilën e përdor gnostiku ka të bëjë me dashurinë hyjnore,një dashuri që njeriun e afron te Allahu.Dashuria e tij është Krijuesi,i dashuri i mistikut është Allahu;jo ndonjë njeri apo person i caktuar.Mbi të gjitha,sipas mistikëve kjo dashuri nuk është privilegj vetëm për njeriun.

Te të gjitha krijesat gjendet dashuria,tërë ekzistenca është bartës i dashurisë hyjnore dhe jeton bashkë me të.Në librat e mistikëve,kjo çështje parashtrohet në mënyrë të veçantë në një kapitull të ndarë dhe,posaçërisht në veprën me tendencë filozofike të ashtuquajtura "Esfar" ku shpjegohet se si dashuria është një realitet që është e përhapur në tërë ekzistencën që na rrethon. Sipas tyre,kjo është një realitet i vetëm.

Për këtë arsye ata thonë: "dashuria hyjnore përmbahet në ajrin që e frymojmë,në dheun që e shkelim,në gur dhe në të gjitha atomet".Sipas tyre, nuk ekziston asnjë realitet tjetër përveç dashurisë.Jashtë saj,çdo gjë që sheh ose mendon se e sheh njeriu, është një metaforë (jo reale).

Mevlana këtë e shpjegon në këtë mënyrë:"Dashuria është një oqean.Qielli,në proporcion me këtë oqean është sa një shkumë e ujit...njëjtë sikur që ndiente Zylejhaja për Jusufin".

Pra,në vështrimin e mistikut dashuria qenka si një oqean.Qielli dhe tërë universi në krahasim me oqeanin është sa një shkumë një pjesë shumë e vogël e saj.Dhe, tërë vlera e qiellit dhe e Tokës është sa vlera e një shkume.Në vështrimin e tij esenca është dashuria hyjnore.

Hafëzi për këtë thotë: Ne nuk erdhëm në këtë vend për të fituar ndonjë pozitë apo madhështi.
Erdhëm,si përfundim i lojës së fatit.
Rrugëtimi ynë fillon prej asgjësë dhe jemi udhëtarë të rrugës së dashurisë.
Për të arritur në atdheun e ekzistencës duhet që të shtegtojmë tërë këtë rrugë...

Kjo poezi e Hafëzit Kjo poezi e Hafëzit është marrë nga vepra e tij Sahife-i Sexhadije dhe në vete përmban një kuptim të thellë:"Mbas falënderimit ndaj Allahut dhe dërgimit të salavatit për Hazreti Resulullahun (s.a.a.)....Allahu,tërë ekzistencën e krijoi prej asgjëje dhe pa u bazuar në ndonjë mostër apo model të mëparshëm.Mbas kësaj tërë krijesës i dhuroi dashurinë e vet hyjnore dhe të gjitha krijesat përfituan prej saj".

Me këtë na bën me dije se kemi ardhur nga bota e joekzistencës në botën e ekzistencës,dhe ekzistojmë vetëm duke i falënderuar dashurisë hyjnore që përmban brendësia jonë.Të gjitha mundimet dhe vështirësitë e kësaj bote duhet duruar dhe përballur për një qëllim të vetëm - ajo është arritja te dashuria dhe ekzistenca e vërtetë.

Rruga e arritjes së përkryerjes

Mbasi që në tërë botën e ekzistencës nuk ekziston asgjë përveç realitetit dhe vlerës së dashurisë hyjnore, atëherë shtrohet pyetja: Çka është realiteti i njeriut sipas pikëpamjeve të tyre? Përndryshe,sa i përket dallimit në mes të filozofit dhe mistikut, ajo është e qartë.Siç thotë filozofi,se esenca e realitetit është mendja,ashtu edhe mistiku thotë se esenca e realitetit është zemra. Sipas mistikut zemra është qendra e dashurisë hyjnore.Prej kësaj rrjedh se unë -i i mistikut nuk është dikush që mendon për mua,por një unë që më do dhe është i dashuruar në mua.

Sipas filozofit,njeriu për të arritur përkryerjen mundet vetëm përmes mendjes,logjikës, krahasimit,deduksionit,shkakut dhe pasojës, analizës deri në detaje dhe llogaritjes deri në detaje të përfundimeve.

Ndërsa,sipas mistikëve për një gjë të tillë nuk ka nevojë fare: Prej arifit mos kërko shkrim-lexim dhe llogaritje.Përveç zemrës së pastër dhe të bardhë si bora, te ai nuk mund të gjendet asgjë tjetër.

Ashtu pra,mistiku nuk merret me çështjet e shkakut dhe të pasojës,logjikës dhe deduksionit;për atë është me rëndësi vetëm arritja e pastërtisë së zemrës,edukimi i epshit të vet,shpëtimi i moralit prej poshtërimeve dhe sipas mundësive të mos tregojë interesim për asgjë tjetër përpos Allahut.Të drejtuarit me gjithë zemrën kah Allahu dhe mbajtja e epshit nën kontroll në mënyrë që sa më pak të anojë kah dëshirat tjera.

Mistiku thotë:Mos lejo që të depërtojë asnjë mendim tjetër në zemrën tënde, përveç mendimit për Allahun .Çdo mendim tjetër që nuk ka të bëjë me Allahun dhe dashurinë e Tij është një mendim monstruoz.Dhe,për zemrën që e përmban këtë mendim monstruoz nuk është e lejuar që të depërtojë engjëlli (dritën hyjnore) në të.

Hafëzi këtë mendim e shpjegon në këtë mënyrë:
Vendosa të mundohem për të arritur sukses.
Do të bëj diçka për t i përfunduar brengat
Vendi i vetmisë së zemrës nuk është vendi i bisedës për të huajin
Kur del përbindëshi , hyn engjëlli në këtë zemër
Biseda për ligjet është sikur errësira e natës së gjatë
Dritën kërkoje te Dielli, ti nëse e thirr ai do të vijë
Edhe sa do të presësh përpara derës së botës së padrejtë
Ti vetëm vazhdo të presësh, do të vijë shërbyesi për të hapur derën
Nëse kërkon thesarin, mos heq dorë nga kërkimi
Pranoje këtë këshillë nga rrugëtari i kësaj rruge…..


Sipas kësaj pikëpamjeje botërore,njeriun e prin kah përkryerja edukata e epshit.Në këtë kuptim,njeriu që e edukon epshin dhe që në mendjen e tij nuk lejon të depërtojë asnjë mendim tjetër përveç mendimit për Allahun,do të arrijë përkryerjen dhe do të përkryhet.

Njeriu arif për të arritur këtë,duhet që të izolohet nga bota e jashtme,të heqë dorë nga të gjitha dëshirat dhe të mbyllet me tërë ekzistencën e vet,në botën e brendshme të tij.Kjo është rruga e vetme për të arritur përkryerjen.Hulumtimet shkencore,zbulimet, kërkimet,analiza,etj të gjitha këto janë të panevojshme, nuk e interesojnë fare arifin.

Mevlana këtë besim e shpjegon në këtë mënyrë:
Baza e atyre që logjikojnë, i përngjan dërrasës së lagët
E në dërrasën e lagët nuk do të shkelë këmba

Në një tjetër vend thotë kështu:

Fjala e mendimtarit edhe qoftë si perla e vlefshme
Nuk është më e vlefshme se fjala e atij që flet prej zemrës
Padyshim shprehja e zemrës është e posaçme
Pjata e zemrës i shton zemrës zemër..

Çka nënkuptojmë prej kësaj? Filozofi që e merr për bazë diturinë dhe shkencën,dhe që vepron në bazë të logjikës dhe dijenisë,në fund do të shndërrohet në një botë të ndarë. Një botë që përbëhet prej,diturisë,logjikës dhe shkencës.Sipas kësaj,njeriu që pajiset vetëm me dituri e arsye dhe që përqendrohet vetëm në këtë pikëpamje,do të vijë në një përfundim ku e tërë ekzistenca do të formësohet në mendjen e tij dhe me fuqinë e mendjes do të mund të përfshijë tërë universin.Ose,thënë ndryshe; përfundimi te i cili do të arrijë shkencëtari apo dijetari do të jetë të shikuarit e botës.

Po mirë, atëherë le të shtrojmë pyetjen: Ku do të jetë përfundimi i rrugës së arifit (mistikut)? Fundi i rrugës së arifit është arritja,dhe jo të shikuarit.
Po mirë,ku të arrihet? Te Zati (Esenca) e Hakkut ? Sipas tij,njeriu mund të pastrojë brendësinë e tij, të hipë mbi bartësin e dashurisë,të ecë rrugës së përkryerjes mbas një njeriu të përkryer (pir) që e udhëzon dhe ia tregon rrugën dhe në fund të hapen perdet në mes tij dhe Allahut.

Dhe njeriu të fundoset te pafundësia e Allahut;të bëhet një me Allahun; ekzistenca e tij të humbet te ekzistenca e Allahut.Arifi thotë se në Kuran përmendet shprehja Likaullah, kjo është dëshira dhe caku i tij.Dëshira e tij nuk është mbushja e tërë trupit të tij me dituri,as nuk dëshiron që të bëhet një pasqyrë reflektuese e ekzistencës, por dëshira e tij është që të arrijë në qendrën e ekzistencës: O ti njeri,vërtet ti përpiqesh me një përpjekje të madhe që çon te Zoti yt,e atë (përpjekje) do ta gjesh (Inshikak,6)

Njeriu që e arrin këtë shkallë bëhet zotërues i çdo gjëje,dhe njeriu që e arrin këtë shkallë nuk do të ketë më asnjë dëshirë tjetër.Mu këtu qëndron edhe pika e dobët e kësaj çështjeje: njeriu po e arrin këtë shkallë ku i zotëron të gjitha dhe po i plotësohen të gjitha dëshirat,por tani më nuk ka asnjë dëshirë dhe nuk po i intereson më asgjë, interesimi i tij i vetëm është Ai.

Ebu Said Ebu l Hajër e shpjegon këtë në mënyrë poetike:

Çka të duhet ty njeriu që ta njeh zemrën
Çka të duhen shtëpia dhe familja
Të çmendurit prej dashurisë u janë dhënë dy botëra
Atij që është i dashuruar në Ty, çka i duhen dy botëra

Pra, në një moment që nuk po i nevojitet më asgjë, atij po i dhurohen dy botërat (kjo botë dhe e ardhshmja)...Deri sa nuk të njohu Ty,gjithçka kërkonte dhe Ti nuk ia jepje; Tani që të njohu,Ti ia jep gjithçka por,ai nuk interesohet më për asgjë.Ai që arrin për të njohur Ty,ai të kërkon vetëm Ty; për asgjë tjetër më nuk do të ketë interesim.Sepse,Ti je një e vërtetë që qëndron mbi të gjitha, nga kjo botë, bota e ardhshme dhe mbi të gjitha dëshirat.

Këtu nuk do të merremi me atë se sa pajtohen këto mendime me vlerat Islame.Por, duhet patjetër që të bëjmë një sqarim deri në detaje. Deri më tani kemi mundur,sado-kudo që të portretizojmë pikëpamjet e arifëve në lidhje me njeriun e përkryer dhe mund të themi se kemi një parafytyrim të njeriut të përkryer mistik.

Sipas vështrimit mistik,njeriu i përkryer mund të arrijë te Allahu, mund ta gjejë Atë dhe kur të arrijë te Ai do të mund të fundoset në të gjithë Emrat e Atributeve të Allahut. Ose,me fjalë tjera, personi që e arrin Allahun bëhet sikur një pasqyrë që e pasqyron Të Vërtetën prej Esencës (Zat) së Allahut.

Më parë kemi cekur se modeli i njeriut të përkryer sipas mistikëve nuk përputhet me modelin Islam të njeriut të përkryer.Tani do të merremi me këtë model mistik të njeriut të përkryer.Por,para kësaj duhet të kërkojmë përgjigjen në këtë pyetje: A kemi të bëjmë në Islam me çështjen e pastrimit të nefsit (epshit)? A duhet njeriu të veprojë në këtë drejtim? Të tregojmë menjëherë se përgjigjja në këtë pyetje është Po,dhe Kurani në lidhje me këtë na thotë në mënyrë të qartë:

Pra,ka shpëtuar ai që e pastroi vetveten. E ka dështuar ai që e poshtëroi vetveten.(Shems (9-10) Kjo shprehje vjen mbas 11 betimeve të njëpasnjëshme që përmenden në fillim të sures së lartpërmendur.