Hirësia e tij Junus Emre vjen në krye të burrave të së drejtës dhe së vërtetës të Anadollit musliman.Të dhënat mbi lindjen, jetën dhe vdekjen e tij janë të paqarta. Megjithëkëtë, thuhet dhe pranohet njëzëri se ka bërë një jetë shumë të gjatë dhe se ka jetuar në fshatin Sarikoj të Sivrihisarit. Ato çka dihen përgjithësisht për të, përbëhen nga rrëfime legjendare dhe nga të dhënat që mund të nxirren nga poezitë e tij.
Hirësia Junus Emre ka hapur një brazdë si një gjeni zotërues i një pasurie të pashoqe për sa i përket edhe tasavvufit ose mistikës islame, edhe botës poetike që e përdori për ta shprehur atë. Zëri i tij i ftesës për tek Allahu, fryma e tij e cila i gatuan zemrat dhe hopi i tij sublim që shkon në botët e lartë, vazhdojnë të veprojnë ende. Ndryshe nga ç’ndodh me njerëzit në përgjithësi, ai nuk u fshi nga skena e historisë pasi u mbulua me dhé, përkundrazi, ndikimi i tij shpirtëror dhe begatues mbi zemrat vazhdoi dhe vazhdon të veprojë! Mund të thuhet se në sajë të eliksirit që piu dhe shpërndau, ai i kapërceu kufijtë e vdekëtarit dhe u përjetësua!
Periudha kur jetoi Hirësia Junus Emre përkon me kohën e shembjes së shtetit selçuk si rezultat i invazioneve mongole, me periudhat e krizave sociale të shkaktuara nga kjo shembje, me kohët kur u zhvilluan veprimtaritë intensive të hopeve dhe përpjekjeve të rimëkëmbjes, si dhe përfshin në vetvete periudhën e Osman Gaziut. Shkurt, në periudhën kur jetoi Hz. Junusi, shembja e madhe pati ndjekur një ecuri të shpejtë drejt një ngritjeje më të madhe, faktorët më kryesorë të së cilës patën qenë mistikët dhe vargu i miqve të Zotit.Ashtu si jeta e individëve, edhe jeta e kombeve dhe popujve nuk ecën sipas një vije të drejtë e të rrafshtë,por,herë pas here paraqet zbritje e ngjitje.Kohët e lumturisë dhe fatkeqësisë ndjekin,gjatë historisë,njëra-tjetrën ashtu si vargmalet në natyrë. hpirtrat e mëdhenj që e qetësojnë ndërgjegjen kolektive përballë një fakteqësie të vështirë për t’u përballuar,luajnë një rol të madh për t’i injektuar ndërgjegjes kolektive dorëzimin te Zoti dhe qëndrueshmërinë. Shpirtrat e mëdhenj kryejnë një shërbim të thellë e të vazhdueshëm po aq sa heronjtë kombëtarë që përbëjnë pretekste për mjekimin ose lehtësimin në plan të jashtëm të fatkeqësive, madje, disa herë, një shërbim më të thellë e më të vazhdueshëm se të tyrin!
Ja, Junus Emre ka qenë njëri nga këta! Ndërkaq, nëse këta shpirtra të zgjedhur futen në radhë sipas vlerës dhe ndikueshmërisë, s’ka asnjë dyshim se personaliteti që ka për të zënë vendin e parë, do të jetë Junus Emre! Sepse ai, përveç përpjekjeve të udhërrëfyesve shpirtërorë të tjerë për ta shndërruar besimin në eliksir jete dhe përjetshmërie që jeton në zemra, e ka çuar ekstazën dhe pasionin e bashkimit me Zotin, me anë të një arti kulmor sa edhe të thjeshtë, domethënë, me anë të poezive të tij të llojit të një stilistike të thjeshtë në pamje por komplekse në përmbajtje, shumë përtej kohës së vet dhe njeriut të kohës së vet!
Ndërsa nga njëra anë, Hirësia Junus Emre mjekonte dhe lidhte plagët e jashtme, të dukshme, nga ana tjetër mbyllte të çarat që kishin hapur te njeriu anadollian rrymat bestyte ezoterike, si dhe pasionin hyjnor ia reflektonte popullit me atë formë që e kishte reflektuar Islami nga bota e lartë e perëndishme. Me këtë aspekt, ai shquhet pothuaj me cilësinë e një Ahmet Jeseviu të Anadollit. Letërsia mistike e filluar me Ahmet Jeseviun, arriti kulmin me Junus Emrenë dhe, gjithashtu, atributi i poetit më të madh të kësaj letërsie i ka takuar Junus Emresë!
Siç kuptohet nga poezitë e tij, Junus Emre ka pasë marrë një arsim të mirë. Ai paraqitet si një person që e njeh Kur’anin e Shenjtë me kompetencë, që është i ambientuar me shkencat islame, si Tefsiri ose komenti i Kur’anit, Hadithi ose Tradita Profetike, Fikhu ose E Drejta Islame. Krahas përdorimit shumë të mirë të turqishtes,nga poezitë kuptohet se i ka njohur shumë mirë edhe arabishten dhe persishten.
Kurse dyvargshet e tij që thonë se ai s’ka ditur shkrim e këndim, janë, në të vërtetë, shprehje të parapëlqimit të modestisë nga ai. Sepse ai përdor ide nga Kur’ani, nga hadithet profetike dhe nga një sërë maksimash. Ai e kishte lexuar Mesnevinë e Mevlanait dhe ishte shprehur kështu:
Qysh kur Sovrani Mevlana na hodhi vështrim,
Vështrimi i tij ekspozant është pasqyrë e zemrës sonë…
Ç’është ajo që e bën Junusin Junus? Ja, pra, e fshehta e gradës së lartë që zotëron ai, ndodhet brenda kësaj pyetjeje.

Kështu, sipas rrëfimeve legjendare të njohura, Junus Emre ishte një njeri i varfër i cili e siguronte jetesën me bujqësi. Një herë ndodhi një thatësirë e madhe dhe s’u muar asnjë prodhim.varfëria e vu poshtë Junusin. Ai ndodhej në gjendje të pashpresë. Pasi dëgjoi se çdo njeriu i plotësohej kërkesa në selinë e Haxhi Bektash Veliut së cilit ia kishte marrë vesh mrekullitë dhe ndihmat, u nis në rrugë për te Prijësi i Madh për të marrë drithë. Para se të nisej, duke u nisur nga parimi se “kush shkon duarbosh, kthehet duarbosh”, mori me vete ca pjeshkë të egra mali. Kur arriti në seli, u tha dervishëve:“U jam njeri i varfër. Këto pjeshkë të egra ia solla Hirësisë si dhuratë. Ju lutem shumë pranojini dhe më jepni pak grurë, se na shkatërroi thatësira dhe uria…”

Pasi e mori vesh çështjen, Haxhi Bektash Veliu i zbuloi shpirtërisht aftësitë dhe margaritarët shpirtërorë që ndodheshin fshehur te Junusi, dhe tregoi interesim për të. Ai e mbajti Junusin si mik disa ditë në seli. Por Junusi kërkoi leje nëpërmjet dervishëve për të ikur sepse familja po e priste t’u çonte grurë. Dervishët ia paraqitën kërkesën Prijësit. Haxhi Bektash Veliu çoi fjalë:
“Pyeteni Junusin: A do grurë, apo përkrahjen e të urtëve?”
Junusi i pashpresë kërkoi grurë. Haxhi Bektash Veliu dërgoi fjalë përsëri:
“Po të dëshirojë, t’i fryj aq herë sa ç’është numri i pjeshkëve të egra që më ka prurë!”
Duke ngulur këmbë në kërkesën për grurë, Junusi u përgjigj:
“Ç’ta bëj fryrjen unë? Mua më duhet grurë!”
Haxhi Bektash Veliu i çoi fjalë për të fundit herë:
“Po deshi, t’i jap përkrahje aq herë sa ç’është numri i farave të pjeshkëve që më ka sjellë!”

Edhe kësaj radhe, Junusi zgjodhi grurin! Atëherë, me urdhër të Hirësisë së Tij, Prijësit, Junusit iu dha gruri që dëshironte dhe u përcuall për udhë. Ndërkaq, Junusi i cili i u largua nga selia me gëzim sepse i ishte plotësuar dëshira, gjatë rrugës nisi të mendojë mbi gjithçka kishte ndodhur gjatë kohës që kishte qëndruar në seli. Dhe, mendo e mendo, arriti ta kuptojë se ç’gabim të madh kishte bërë. Si përfundim, u kthye në gjysmë të udhës dhe nxitoi për në seli. Kur arriti, u tha kështu dervishëve i shqetësuar dhe i penduar:“O të bekuar! Merreni prapë grurin dhe bëjani të ditur Prijësit se kërkoj bekimin e tij! Le të ma falë të mirën për të cilën më foli!” Por tashmë ishte vonë! Haxhi Bektash Veliu i çoi fjalë:“Atë ia dhamë Taptuk Emresë! Tashmë çelësi i bekimit është në duar të Taptuk Emresë!”
Pas kësaj përgjigjeje, Junusi shkoi drejt e në selinë e Taptuk Emresë. Ai ia tregoi atij gjithë ç’kishin ngjarë! Dhe Taptuk Emre i cili e dëgjoi në heshtje, i tha:“Junus! Na shërbe, të të bekojmë!”Pastaj i caktoi si detyrë të sillte dru për selinë. Dhe Junusi, zemra e të cilit digjej me ekstazën dhe emocionet e mundësisë për t’i njohur të fshehtat e Zotit dhe të së vërtetës, filloi ta kryejë detyrën që iu dha me një pasion të madh dhe dëshirë të paparë!Duke u nisur nga indiferentizmi i disave përballë botës shpirtërore në kundërshtim me qëndrimin e Junusit i cili hoqi dorë nga gruri që këtu përfaqëson interesimin material dhe të përkohshëm, për të kërkuar dhuntinë e përjetshme në portën e së vërtetës, Arif Nihat Asja thotë kështu:“Ti, duke pyetur veten, “ç’bëra unë?” dite të kthehesh me vrap për tek bekimi, kurse ne jetojmë ende me frikën për grurin, o Junus!..”
Me të vërtetë, sa e sa vetë ka që jeto jnë me frikën për grurin, për bukën, dhe, në kundërshtim me këtë, sa pak vetë ka që shqetësohen për bekimin!

I Dërguari i Allahut (s.a.v.s.) na porosit:

“Më i dobishmi ndër ju është ai që, kur mbetet i detyruar të zgjedhë mes kësaj bote dhe përjetësisë, zgjedh përjetësinë!”

Edhe Junusi, me zgjedhjen që bëri, sigurisht që u fut në karvanin e të lumturve më të dobishëm! Jo vetëm kaq. Shërbimi i Junusit në selinë e Hirësisë Taptuk Emre është legjendar. Junusi tregoi një zell të papërshkrueshëm për shumë vite me radhë në kryerjen e detyrës së sjelljes së druve në seli, që i ishte dhënë, duke mos e ndërprerë qoftë edhe një ditë të vetme. Dhe ç’farë zelli! Një zell plot vëmendje që çdo dru të ishte krejt i drejtë!..

Hirësia Taptuk Emre i cili e dinte me imtësi këtë gjë, një ditë, mori në dorë një dru nga ato që kishte sjellë Junusi, dhe e pyeti:“Junus! Po të pyes sot për një gjë që duhej të ta kisha pyetur prej kohësh: A që të gjitha të tilla janë këto dru? Që të gjitha, të drejta si shigjetë?”
“Që të gjitha ashtu, sulltani im!”
“A nuk ka asnjë të shtrembër?”
“Jo, asnjë, sulltani im!”
“Kaq vite me radhë, a nuk hase në mal ndonjë dru të shtrembër, Junus?”
Junusi i dha këtë përgjigje të famshme:
“Sulltani im! Unë e di se nëpër portën tuaj nuk mund të hyjë asgjë e shtrembër, qoftë edhe dru!”
Ja, i tillë ishte shërbimi i Junusit.
Në tasavvufin apo mistikën islame, ka metoda të ndryshme në marrëdhëniet mes myrshidit, prijësit shpirtëror, dhe myridit, nxënësit të rrugës mistike. Njëra nga metodat në fjalë është që myrshidi, duke mos e paralajmëruar myridin për një sërë rreziqesh shpirtërore si pasojë e përparimit të arritur prej tij, të bëjë përpjekje për ta çuar më tej myridin, nxënësin, në rrugën e formimit mistik!
Edhe Taptuk Emre e pati zbatuar për një kohë të gjatë këtë metodë me qëllim që në lartësimin shpirtëror të Junusit, egoja e tij të mos merrte asnjë lloj merite mbi vete duke iu bërë pengesë, kështu, Junusit, në përparimin në rrugën shpirtërore. Junusi i cili kërkoi bekim qysh ditën e parë kur shkoi në selinë e Haxhi Bektash Veliut, në portën e Taptuk Emresë nuk pa dot asnjë shenjë bekueshmërie edhe pasi kishte shërbyer pa asnjë të metë për vite me radhë! Prandaj u dëshpërua shumë për këtë. Dhe mendoi me keqardhje për veten e vet: “Ku do ta ketë fundin kjo punë?” Junusi ra në një gjendje që s’dinte ç’të bënte! Kurse ai kishte mbështetur kokën në atë seli dhe kishte shërbyer për vite me radhë me qëllim për të arritur synimin e vet në rrugën e meritimit të konfidencës hyjnore! Dhe pavarësisht nga gjithë ato vite që sakrifikoi me plot shërbime, s’e dallonte dot pjekurinë që duhej të kishte arritur. I dukej sikur në atë portë ndodhej duarbosh!
Më në fund, Junusi i shkretë, pasi u mendua gjatë dhe e mati punën mirë e mirë, vendosi të largohej nga selia dhe të kërkonte një portë tjetër ku do të mundte të arrinte përkryerjen shpirtërore. U largua nga selia pa fjalë e pa zë dhe u nis për rrugë. Gjatë rrugës u takua edhe me dy vetë të tjerë që, si ai, kërkonin një portë të përkryer, u bë mik me ta dhe nisën të vërtiten andej-këndej së bashku. Ditën e dytë të njohjes, kur u uritën, njëri nga miqtë bëri një lutje dhe atyre iu zbrit një sofër me të ngrëna. Ata hëngrën e pinë dhe falenderuan Zotin. Junusi u habit shumë me ç’ndodhi. Pastaj mendoi:“Ndërsa këta kanë arritur në këtë shkallë shpirtërore pa bërë shërbim në ndonjë portë, unë s’arrita dot asgjë nga shërbimi që kreva vite me radhë. Paskam bërë mirë që qenkam larguar nga ajo seli!”
Ditën tjetër, kur u uritën përsëri, lutjen e bëri dervishi tjetër dhe përsëri u zbriti një sofër plot me të ngrëna. Edhe ata, përsëri hëngrën e pinë, falenderuan Zotin dhe u larguan. Më në fund, ditën tjetër, i erdhi radha Junusit për të bërë lutje për bukë. Që të dy dervishët i thanë:“Eja, dervish, radhën e ke ti, bëje lutjen!”
Junusi u shqetësua dhe u tha:“O miq! Me lutjen time s’lëviz nga vendi asnjë gjethe! Ju lutem, mos ma vini re! Shkalla ime është shumë poshtë! Unë s’jam dikushi që, ashtu si juve, të më zbritet sofër nga Zoti!”
Dervishët e kundërshtuan:“S’bën, o vëlla dervish! S’mund ta prishim rregullin! Eja, bëje lutjen!”
Dhe i shkreti Junus që e kuptoi se çfarëdo që të bënte, s’do t’i bindte dot shokët e tij dervishë, i ngriti i pashpresë duart drejt selisë së lartë dhe iu lut Zotit thellë nga zemra:“O Zot! Dhuroji këtij robit tënd të dobët e të përulur Junus nga sofra që u dërgove këtyre dervishëve! Tani më erdhi radha mua të të lutem e të të përgjërohem për atë sofër! Ti mos m’i vër re mëkatet, por trajtomë me favorin tënd! Dhe mos më turpëro! Allahu im! Për hir të kujt të të jenë lutur ata dhe t’u jetë pranuar lutja, për hir të atij robit tënd të zgjedhur po të lutem edhe unë!..”

Sapo i kishte fërkuar pëllëmbët për fytyre, kur u zbriti një sofër e madhe dhjetë vetësh shumë e zbukuruar. Edhe Junusi u habit, edhe shokët e tij. Ata e pyetën:“O vëlla dervish! Po ti sikur s’dije lutje! Na thuaj, ç’lutje bëre që Allahu na bëri një dhuratë të tillë!”

Junusi i hutuar dhe i mjerë, përballë enigmës për të cilën u bë dëshmitar, e humbi vullnetin dhe vetëkontrollin. A s’tha dot asnjë fjalë! Kjo ishte një ngjarje e pakuptueshme për të! Meqë atë enigmë shpirtërore s’e kishte zgjidhur dot ende, në fillim kërkoi sqarim nga shokët:“Në fillim më thoni ju, o dervishë! Si u lutët ju?”
Dhe ata i thanë:“Vëlla dervish! Ne u lutëm e u përgjëruam për hir të dritës së fytyrës së Dervish Junusit i cili ka dyzet vjet që shërben me sinqeritet dhe besnikëri legjendare në portën e Hirësisë Taptuk Emre!”
Junusi që e dëgjoi këtë të vërtetë, duke u dridhur me një goditje shpirtërore, u hodh nga vendi me klithjen “oh, sa keq!” që i shërtheu nga thellësitë e zemrës! Pa marrë as edhe një kafshatë nga sofra që kishte para, u la lamtumirën dy dervishëve të tjerë dhe, nën shikimet e tyre të hutuara, u kthye nga kishte ardhur! Arriti në portën e shehut të vet dhe trokiti. Në portë doli zonja e shehut. Kur e pa Junusin para vetes, i tha:“O bir, pse bëre kështu? E preke mësuesin!”
Pastaj, duke parë sytë e njomur me lot pendese të Junusit dhe pamjen e tij qafëpërkulur, i tha:“O bir, Hirësia e Tij Taptuk do të dalë jashtë pas pak. Prit në këtë prag. Kur këmba e tij të shkelë mbi ty, do të pyesë: “Kush është ky?” Unë do t’i them: “Eshtë Junusi, imzot!”Po qe se më pyet, “cili Junus?”, kuptoje se të ka nxjerrë nga zemra! Atëherë, s’ke pse pret më, prandaj duhet të shkosh. Por po qe se më pyet, “A Junusi ynë?”, dije se të ka falur!”

I mjeri Junus e vuri kokën në prag me një pendesë që ia kishte mbështjellë tërë shpirtin dhe u vu të priste. Pas pak u duk në portë vetë Hirësia Taptuk Emre. Sytë e ballit i kishte të verbuar, por zemrën, si dielli! Kur këmba i shkeli në kokën e Junusit, pyeti:“Kush është ky?”E zonja i tha:“Junusi!”
Pasi heshti një çast, Prijësi i Madh, duke e vështruar me zemër gjendjen e Junusit i cili po derdhte lot tejet i shqetësuar para tij, pyeti me buzëqeshje:“A mos Junusi ynë?”Pastaj i foli në një mënyrë kuptimplote:“Junus, o biri im! Fruti vetë nuk e di se është pjekur! Atë vetëm kopshtari e di! Po kështu, pjekurinë e nxënësit, mësuesi i tij e di më mirë, por që nxënësi t’i vazhdojë përpjekjet pa kuptuar gjë në vetvete, mësuesi ia fsheh të vërtetën gjer në një gradë të caktuar dhe e çon më përpara!”
Hirësia Taptuk Emre i cili e kaloi nxënësin e tij, Junus Emre, edhe nëpër disa etapa të tjera, një ditë, kur po bënte një bisedë me të gjithë myridët, nxënësit e tij, domethënë, dervishët e selisë së tij mistike, i tha Junus Emresë:
“Biri im, Junus! Na thuaj një poezi me kuptim të thellë!”
Junus Emre të cilit i bëhej për herë të parë një kërkesë e tillë, u hutua:
“O mësues, - i tha ai Taptuk Emresë, - unë nuk di të them ilahi!”
Hirësia Taptuk Emre këmbënguli:“Eja, na thuaj një vjershë!”

Junus Emre kurrë nuk pati recituar poezi gjer atë herë! Mirëpo, ndërsa po mendonte se si do ta çonte në vend kërkesën ose,më saktë,urdhrin e mësuesit, vuri re me vete se aty për aty iu zgjidh gjuha, deti i urtësisë në gjendje heshtjeje dhe qetësie në zemrën e tij u trazua dhe fjalët e zemrës filluan t’i rrjedhin vetvetiu si poezi:

Ashku për ty, më mori prej meje mua;
Mua më duhesh ti, më duhesh Ti!
As gëzohem në jam, as hidhërohem në s’jam;
Me ashkun tënd ngushëllohem, më duhesh Ti!
Sofive u duhet kuvend, ahive, ajo botë;
Mexhnunëve u duhet Lejla, mua më duhesh Ti!
Junus më thonë, më shtohet zjarri çdo ditë që shkon;
Synimi im në të dy botë: mua më duhesh Ti!

Si shfaqje tjetër e dashurisë për Allahun në qenien e vet, Junusi vuante edhe nga dashuria për Profetin, Hz. Muhammedin (s.a.s.), gjë që e këndoi me këto vargje:
Le të digjen ashikët me ashkun për ty, o Resulullah!
Të pijnë verën e ashkut për ty e të ngopen, o Resulullah!
Atyre që të duan ty, jepu ndërmjetësinë tënde,
Je jetë për trupat e besimtarëve, o Resulullah!
Ashiku jam i asaj zemre, bilbil jam për atë trëndafil,
Kush s’të do, në zjarr le të digjet, o Resulullah!

Pas kësaj,nga klima e zemrës së Junus Emresë dolën njëra pas tjetrës ato lirika të një figuracioni të lartë!Junus Emre pati vënë re se shkaku i vërtetë i luftës egoistike mes njerëzve që zhvillohej në periudhën e tij,ishte mungesa e dashurisë mes tyre dhe, si rezultat i kësaj,mungesa e ndjenjës së afërsisë dhe ftohtësia ndjesore.Kështu,për ta plotësuar këtë mungesë,ai fryu në formën e një fryme të fuqishme,efekti i së cilës do të arrinte gjer në kohën tonë,mbi tërë tokën anadolliane dhe në çdo vend zjarri,nga Rumelia,në Azinë e Mesme kreu një detyrë begatiplote si begatia e shirave mbarështuese që bëjnë të mbijnë e të shtohen të korrat!

Ai e paraqet në këtë mënyrë djegien e vet në formë ashku,dashurie pasionante, emocioni dhe ekstaze:
Unë eci duke u djegur, ashku më ngjyrosi mua në gjak;
As i mençur jam, as i marrë, eja shih ç’më bëri ashku mua!
Herë fryj si erërat, herë ngrë pluhur si rrugët,
Herë shpërthej si rrebeshet, eja shih ç’më bëri ashku mua!
Atyre që hyjnë në rrugën e ashkut, u flet kështu:
Kush s’e jep jetën në rrugën e ashkut, mos është ashik?
Kush s’përpiqet të arrijë te ai miku, mos është ashik?
Kush s’e lë dëshirën e vetes dhe nga kupa e verës s’pi,
Kush s’vret kokën në kuvende pa pra, mos është ashik?
Junus, tani duroje mundimin e mikut,
Kush s’i vë zemrës dru ashku, mos është ashik?
Junus Emre këndon thatësirën e një zemra pa ashk:
E dëgjuat, o miq, ashku i përngjet diellit;
Zemra pa ashk i përngjet gurit…

Me këto këngë dhe recitime, Junus Emre i shtyu njerëzit të mendojnë,të ndjejnë dhe veçanërisht të bëjnë vetëllogari.Me një gjuhë shpirtërore,ai diti ta vinte tërësisht në lëvizje energjinë shpirtërore në zemrën e njerëzve.Si përfundim, u bë një hero shpirtëror që i kthen hidhërimet në shije, helmet,në mjaltë! Sepse mjaltërat kishin gjetur mjaltin:
Shpirtin e shpirtrave gjeta; ky shpirt m’u rrëmbeftë!
Dobia ma kaloi dëmin; dyqani m’u rrëmbeftë!
Se qenia u nis për udhë; prandaj miku erdhi te ne;
Zemra gërmadhë u mbush me dritë; bota m’u rrëmbeftë!
Junus, sa këndshëm e the; mjaltë e sheqer ke ngrënë;
Mjaltin e mjaltrave gjeta; koshi i mjaltit m’u rrëmbeftë!

Junusi i cili gjeti mjaltin e mjaltit, duke i folur zemrës së vet, filloi ta ftonte çdokënd në portën e mikut ku bëhet fjalë për këtë mirësi shpirtërore, pra, tek Zoti i vet:
Eja të shkojmë sa pa na ndaluar zemra, pa na rënë pas,
Pa na hyrë në mes armiku, eja të shkojmë te miku zemër moj!
Lajmi i vdekjes pa na ardhur, vdekja pa na zënë,
Azraili pa u nisur, eja të shkojmë te miku, zemër moj!
Te i urti i vërtetë të shkojmë, lajmin e Zotit ta mësojmë,
Junus Emrenë ta marrim, eja te miku, zemër moj!
Dituria e vërtetë nuk merret në shkollë. Njohuritë që merren në shkollë janë vetëm mjete për të arritur te dituria e vërtetë. Dituria e vërtetë është shndërrimi i gjithësisë në libër dhe leximi i tij me zemër. Kurse mësonjëtorja janë konfidenca, intimiteti dhe pasioni hyjnor. Eshtë për këtë arsye që Hirësia Junus Emre nuk ia vuri vetes diturinë si qëllim, por e përdori atë vetëm si mjet. Shprehjet e tij mbi këtë specifikë janë të mbushura me një kuptim dhe fshehtësi krejt të veçantë:

Dituria është të dish, është veten ta kuptosh;

Nëse ti s’e kupton dot veten, ç’të duhet të lexosh?
Leximi ka kuptim kur njeriu njeh Zotin e vet;
Nëse leximi s’ka kuptim, mbetet punë e kotë…
Lexon njëzet e nëntë shkronja skaj më skaj;
Mësues, ti thua “elif”; ç’është kuptimi i saj?

Junusi është i vetëdijshëm se ç’do të thotë të hysh në një zemër:

Junus Emre thotë: Mësues, hyr në haxh një mijë herë;
Të hysh në një zemër, është më e mirë!..
Junusi e ka lexuar librin e njohjes intuitive të Zotit:
Dijetarët radhisin libër, të zezë mbi të bardhë;
Por ky libër shkruhet në zemër radhë-radhë…

Junusi nuk e pranon mësimin e një diturie në mënyrë indiferente, larg jetës:
Mik është kush na lexon ne, kush cicëron mbi ne;
Tani gjysmakët të japin dhe mend, të këshillojnë, pa le…
Junusi e shpreh kështu asketizmin adhurimor, domethënë, indiferentizmin ndaj të mirave të botës materiale:

Kush ka mend në kokë, s’punon për para;
S’gënjehet nga hyritë, nga sy të bukur e vetulla…
Për arifët, kjo botë është si ëndërr e fantazi;
Kush ta jep veten ty, i lë fantazi e ëndrra…

Në poezitë që shkroi,dervish Junusi nuk u dha fort vend temave të ditës.Duke u përqëndruar mbi rrugën e fatit të njerëzimit, ai trajtoi temat e larta e sublime, si besimi te Allahu, përgjërimi, çështjet fetare, varri, përkohshmëria e jetëgjatësisë ose relativiteti i saj në vlerësim dhe dukje, dashuria pasionante ndaj Zotit, këshillat dhe porositë, qëllimet e larta shpirtërore. Ai e dëgjoi të përmendej Allahu në çdo vend, në çdo gjë e në çdo frymë. Duke i dëgjuar dhe kuptuar këngët sublime dhe të perëndishme pa tekste shkronjore e pa fjalë si tonat të sa e sa qenieve të pandehura memece, ai e shndërroi këngën e tyre në poezi dhe e këndoi me mënyrën e tij! Junusi ka qenë një dervish i vetmuar, si një shembëlltyrë konkrete e porosisë profetike,
“Ji në këtë botë si një udhëtar i vetmuar”.

Ai thotë:

A ka, vallë, në këtë vend një të vetmuar vete,
Zemërplagosur, sypërlotur një të vetmuar vete?
Vdiq një i vetmuar, thonë, dëgjuar pas tri ditësh,
Me ujë të ftohtë e lajnë atë të vetmuarin vete…
Hej, Junus Emreu im i shkretë, s’të gjendet shpëtim,
Shko e shëtit qytet më qytet si një i vetmuar vete…

Ai ia shpreh kështu me qortim bilbilit gjendjen e vet të kurbetit të
jetuar në burgun e kësaj bote, si dhe sa e sa shfaqje dhimbjesh dhe
vuajtjesh me të cilat u përball si pasojë e kësaj gjendjeje, posaçërisht
ndarjen nga Bukuria Absolute:

A mos mbete i vetëm këtu, o bilbil, pse qan?
U lodhe e humbe gjurmë, o bilbil, pse qan?
A mos male me borë, lumenj të thellë kapërceve,
A mos nga i dashuri u ndave, o bilbil, pse qan?

Kurse në një poezi tjetër, duke dashur të shprehë se në këtë botë
kurbeti jo të gjithë mundën të hyjnë në klimën e kulturës shpirtërore
dhe e të fshehtës hyjnore, i këndon vetmisë së vet në udhëtimin
shpirtëror dhe faktit që vetëm me të dashurin mund të ngushëllohet:

Unë erdha si çudi, askush s’ma di vojtjen time!
Vetë them, vetë dëgjoj, askush s’ma di gjuhën time!
Gjuhë zogu, gjuha ime, krahinë miku krahina ime,
Jam bilbil, mik kam trëndafilen; s’thahet trëndafilja ime!

I shpëtuar nga mashtrimi dhe vetëmashtrimi i qenies, Hirësia Junus Emre i paralajmëron bukur njerëzit e shtënë gjer në robëri pas mallit dhe pasurisë:
Ke ti mall e pasuri; të kujt kanë qenë ato më parë?
Mall e pasuri, gënjeshtër; merru dhe ti me to në s’paç punë tjetër!
Kurse shkurtësinë e jetës e përmbledh në një dyvargsh:
Erdhëm nga mitra amësore, në pazar;
Blemë nga një qefin dhe u kthyem në varr…

Veçanërisht e pasqyron bukur hallin e atyre që, pasi ndenjën në këtë mjedis mashtrimi, shtegtuan:

Ata që erdhën në këtë botë të rremë e shkuan,
As flasin, as një lajm dërgojnë;
Mbi trupat e tyre mbinë barëra e u shtuan,
As flasin, as një lajm dërgojnë...
Mbi varrin e dikujt ka mbirë e rritet bari,
Pranë kokës së tjetrit, një radhë me selvi;
Ky, një i pafajshëm, tjetri, trim i ri,
As flasin, as një lajm dërgojnë...
Trupat e brishtë me dhé u janë shkrirë,
Fjala e ëmbël në gjuhë u ka ngrirë,
Eni, të lutemi për ta, t’u bëjmë një të mirë;
As flasin, as një lajm dërgojnë...
Dikush në të katërta, dikush në të pesta,
Dikush s’ka kurorë te rrashta;
Dikush gjashtë vjeç, dikush në të shtata,
As flasin, as një lajm dërgojnë...
Dikush tregtar, dikush hoxhë,
Mos e pi sherbetin e vdekjes në daç…
Dikush mjekërbardhë, dikush plakush,
As flasin, as një lajm dërgojnë...
Junusi thotë: Fatin shihni ç’ka punuar:
Qerpikët tretur, vetullat u janë rrëzuar;
Mbi kokat gurë varri ngulur e harruar,
As flasin, as një lajm dërgojnë!..
Me poezitë e tij shumë të thella në ide që i këndoi me një thjeshtësi stilistike të papërsëritshme,Hirësia e tij Junus Emre,për sa i përket thellësisë së meditimit dhe ndjenjës, është një burim i begatë që ka ushqyer shpirtin e popullit për shekuj me radhë. Eshtë një det pa anë e pa breg. Kur njeriu i dëgjon poezitë e tij, në çastin e parë mendon si pa të keq:

“Sa e thjeshtë! Gjithsesi, edhe unë mund të them një poezi si kjo!..”

Mirëpo shprehja jashtëzakonisht e thjeshtë e një ideje kaq të thellë s’është ndonjë aftësi që mund t’i takojë çdo robi! Për shembull:

U vesha me kockë e mish
Dhe u duka si Junus!

Ky është jo vetëm një ilustrim shumë i gjetur i asaj çka u tha më sipër, por edhe një përmbledhje komplete e mistikës në dy vargje tetërrokëshe!

Ngaqë poezit e dervish Junusit paraqesin thellësi mistike, është e pamundur që ato të vlerësohen me njohuri formale e ashtu të kuptohen. Sado që poezitë e tij të japin përshtypjen se mund të kuptohen lehtë, autori e shpreh vetë në këtë mënyrë se brenda asaj lehtësie në dukje ekzistojnë shumë të fshehta konfidenciale:

Junusi se ç’tha një fjalë, asnjë fjale s’i përngjet!
Kuptimi e mbulon fytyrën për atë q’është injorant!

Domethënë, kuptimet e holla që i ka groposur Junusi në poezitë e tij, mbeten të fshehta për një sërë njerëzish të privuar nga kultura shpirtërore! I pandehur për poet popullor, siç kuptohet nga disa poezi dhe siç e kemi dhënë edhe ne si informacion, është, në të vërtetë, një personalitet me nivel të lartë shkencor dhe ideor, njohës kompetent i arabishtes dhe persishtes, i cili ka pasë marrë arsim medresist të asaj kohe. Ky njeri i madh i cili e njeh në mënyrën më të përkryer përdorimin e metrikës arud, meqë e merr për bashkëbisedues pothuaj çdo shtresë të popullatës me anë të ashtuquajturës “injorancë të kulturuar”, ka mundur që njohuritë e thella e madhështore, idetë e mëdha dhe abstrakte t’i shprehë po me atë thjeshtësi dhe lehtësi që ia shpjegon fëmijës mësuesi mendimtar me përvojë. Ndërkaq, disa herë, me qëllim që të kuptohet vetëm nga ata që kanë kapacitetin dhe fuqinë e duhur konceptuese, temat e thella mistike i paraqet pothuaj si gjëagjëzë tejet të ngatërruar. Më e njohura e poezive të tij të këtij lloji që në teorinë e letërsisë njihet me emërtimin “satirë e shkujdesur”, është poezia që fillon me vargjet:

Në degë të kumbullës dola, rrushin e pjergullës mblodha;
I zoti i kopshtit u nxeh e tha: Arrën time pse ma ha?

Ekziston një kritikë e bukur e kësaj poezie enigmatike e bërë nga Hirësia Nijazi Misri. Sipas tij, kuptimi i këtij dyvargshi të parë është kështu:Çdo pemë jep një lloj fruti të caktuar dhe çdo frut i përket një peme të caktuar. Po kështu, çdo punë bëhet me anë të një vegle të caktuar. Për shembull, për të përvetësuar dijet formale, duhen përvetësuar leksikologjia, morfologjia, sintaksa, logjika, letërsia, tefsiri (komenti i Kur’anit), hadithi (tradita profetike), filozofia, etj. kurse për shkencat ezoterike duhen zemra e kulluar, edukimi nga një prijës i përkryer, përkorësia në të ngrënë, në të fjetur, në të folur, në jetesë. Kurse për diturinë e së vërtetës në thellësinë më të madhe të shkencave ezoterike, duhet braktisja e kësaj bote dhe së përtejshmes, zhveshje nga qenia dhe shkrirje në Zotin.

Sipas kësaj, Prijësi i madh, Junus Emre, me kumbullën, rrushin dhe arrën aludon për sheriatin, tarikatin dhe hakikatin. Sepse:Tek kumbulla hahet tuli, jo bërthama. Prandaj, punët e njerëzve që i ngjajnë kumbullës, i përkasin dukjes. Nga jashtë janë të mirë, por në brendësi janë të ngurtë, domethënë, zemërashpër, zemërgurë. Rrushi i ngjet brendësisë së punës. Sepse rrushi edhe hahet, edhe përmban shumë të mira dhe shërime. Megjithatë, ka fara, gjë që do të thotë se ashpërsia dhe kasaveti i zemrës s’janë pastruar si duhet.Me fjalë të tjera, te rrushi,sado i mirë që të jetë, ka gjëra, qoftë edhe të pakta, që duhen pastruar dhe hedhur. Sa për arrën, këtu bëhet fjalë për arrën kokos që përfaqëson të vërtetën e kulluar. Ajo s’ka gjë për t’u hedhur.

Edhe hahet, edhe përdoret për shërimin e shumë sëmundjeve.Dhe,tani,kush kërkon kumbulla,t’i kërkojë te pema e kumbullës.Po deshi rrush,të kërkojë në vreshtë ose në pjergull.Po deshi arrë,ta kërkojë te druri i arrës!Kush e kërkon rrushin nga druri i kumbullës, është kokëtrashë.Gjithmonë do të mundohet më kot dhe të gjitha përpjekjet do t’i shkojnë kot!

Në këto kushte, kush kërkon t’i njohë dobitë dhe dëmet e diturisë formale, u drejtohet me kërkesë sheriatit dhe shkencave doktrinare.Dhe kush kërkon t’i dijë dobitë dhe dëmet, të ngjiturat e të zbriturat e shkencës së shpirtit (ezoterike), shkon te prijësi i përkryer, futet nën edukimin e tij dhe lexon librin e zemrës. Me principialitet dhe sinqeritet, përpiqet të përparojë në rrugën e zemrës. Kurse ai që kërkon të arrijë gjendjen dhe kënaqësinë e diturisë së të vërtetës(hakikat)përtej shkencës së tasavvufit ose mistikës, duke u zhveshur nga të gjitha atributet subjektive dhe egoistike nën edukimin e prijësit të përkryer, i djeg të gjitha vanitetet në zemrën e vet dhe, kështu, arrin në gradën fenafil’lah dhe bekabil’lah.

Ndërkaq, kjëto tri gjendje kanë edhe metoda, edhe rrugë të tjera. Po u kërkua në rrugën e vet, brenda një kohe të shkurtër i arrihet qëllimit. Në të kundërt, nëse dikush i lë mënjanë këto të vërteta dhe zë një rrugë sipas mendjes së vet, i ndodh si të kërkonte rrush nga druri i kumbullës! I zoti i kopshtit është prijësi i përkryer. Thënia e tij “pse ma ha arrën time?” është tërheqje vëmendjeje, qortim dhe paralajmërim. Me këtë, prijësi i përkryer do të thotë:“Pse mundohesh pa vend dhe lodhesh kot? Këto tre fruta nuk ndodhen në një dru.Secili ka drurin e vet.Po qe se ti i kërkon këto tre fruta, domethënë, sheriatin, tarikatin dhe hakikatin, duhet t’i marrësh nga vendi ku ndodhen dhe nga personat kompetentë!”
Këtu ka tërheqje vëmendjeje për personat që zënë udhë sipas mendjes së vet, pa udhërrëfyes. Duke hyrë në kopsht pa orientim, mundohen më kot të gjejnë rrush te druri i kumbullës!
Vetëm se më parë, nën vërejtjen e një kopshtari, duhet mësuar se në ç’dru ndodhet një frut i caktuar dhe pastaj duhen bërë përpjekje për ta marrë atë frut. Sepse hyrja pa leje nëpër kopshte s’është gjë tjetër veçse hajdutllëk, kurse kërkimi i rrushit në degë të kumbullës, veçse lodhje pas mundimeve të kota. Prandaj ndodh që personat indiferentë e të paditur që veprojnë kështu, qortohen dhe paralajmërohen me të drejtë nga i zoti i punës! E njëjta gjë ndodh edhe me artet dhe artizanatet. Po qe se dikush blen me paratë e veta veglat dhe mjetet e një dege arti apo artizanati dhe pastaj tenton ta zhvillojë atë art apo artizanat duke u përpjekur të tregojë mjeshtëri pa udhëzues dhe mjeshtër, të zotët e atij arti apo artizanati do ta qortojnë dhe paralajmërojnë atë duke i thënë: “Ç’është kjo që ke bërë?..”
Madje, për këtë arsye ndodhte në periudhën osmane që të mbyllej menjëherë dyqani i dikujt që hapte për vete një vend pune me një paaftësi të tillë. Për fat të keq, në ditët tona, disa njerëz, meqë nuk e arrijnë dot një delikatesë dhe thellësi të tillë të kuptimit të çështjes, i trajtojnë ngjarjet dhe çështjet vetëm nga një perspektivë dhe, kështu, mbeten të cekët mbi cilësitë e tyre të panumërta. Dhe kështu na shfaqen sa e sa qorra të së vërtetës të cilët pothuaj çdo ngjyrë e pandehin për të zezë!
Mësimi që duhet marrë nga këtu është që, ata që duan të përparojnë në mistikë, mund të marrin pak a shumë njohuri nga librat. Mirëpo për frymëzim dhe orientim janë nevojtarë për një libër të gjallë, domethënë, për një prijës të përkryer. Thelbi i vërtetë i begatshëm i kësaj diturie ndodhet në gjokset, në zemrat sepse, ndërsa dituria dhe frymëzimi në rreshtat e librit kanë një mundësi zhvillimi të kufizuar si lulet në saksi, dituria dhe frymëzimi në zemrat u përngjajnë bimëve në një tokë pranverore pjellore. Ato s’kanë pengesë tjetër kufizuese para vetes përveç mundësive dhe aftësive të veta. Sipas kësaj, ta ngulësh në saksi një rrap ose selvi, do të thotë t’u bësh atyre një kufizim të madh, t’u krijosh pengesë të madhe për rritjen. Që të tregojnë një ecuri zhvillimi në nivelin e kapaciteteve dhe mundësive të veta, ato duhet të ndodhen në një dhé të ushqyeshëm që t’u mjaftojë kapaciteteve dhe aftësive të organizmit të tyre. Ja, pra, për njerëzit, këto toka ushqyese janë prijësit e përkryer, pa të cilët, sado që të kenë kapacitetin e një rrapi, nuk mund t’i japin atë që i takon kapacitetit të tyre pa marrë dituri dhe frymëzim nga gjoksi i një prijësi të përkryer pas të cilit të jenë të lidhur. Kështu, po qe se Junus Emre i cili ka qysh prej shtatë shekujsh që prin në rrugën e pjekurisë dhe përkryerjes shpirtërore, po të mos ta kishte gjetur prijësin e vet, nuk do t’ua kishte arritur dot gradëve shpirtërore që ua arriti dhe as poezitë e tij të pashoqe e të papërsëritshme, të thella e plot urtësi që kanë përfshirë shekujt, nuk do të sendërtoheshin dot. Duke mos e gjetur dot prijësin e tij, edhe ai vetë do të ishte bërë një nga Junusët e panumërt të humbur në ecurinë historike.
Është për këto arsye që dervish Junusi e ka deklaruar kështu se, për ta gjetur Zotin,
të Vërtetën, është absolutisht nevoja e një prijësi shpirtëror:

Eja, o vëlla ta gjejmë Zotin, në thua,
Po s’shkove te një prijës i përkryer, s’bën!
T’ia shoh bukurinë Resulit, në thua,
Po s’shkove te një prijës i përkryer, s’bën!

Me të vërtetë, duke pohuar se edhe vetë, vetëm në këtë mënyrë meritoi dhuntitë hyjnore dhe shijet shpirtërore, e falenderon dhe e lavdëron Zotin:

Sherbetin që na zbriti nga Zoti, e pimë, elhamdulil’lah,
E kapërcyem këtë det force, elhamdulil’lah…
Në truallin e Taptukut u bëmë rob në portë të tij,
Junus i shkretë, ishe i papjekur, u poqe, elhamdulil’lah!..

Ja, pra, është si rrjedhojë e këtyre të fshehtave dhe urtësive që Hirësia Junus Emre, në periudhat më të trazuara dhe në krizë të Anadollit, ndikoi mbi thellësitë e njerëzve mundi të bëhej për ta një burim ngushëllimi, një eliksir begatie dhe jete që i rregullon zemrat!
Dervish Junusi ka shumë shprehje që duken si në kundërshtim me dukjen, të mbyllura e pa kuptim, vetëm se të tilla që mund t’i kuptojnë kompetentët, veçanërisht të tilla që janë thënë me anë të simboleve dhe që secila prej tyre mund të nxërë shpjegime që të mbushin libra! Ai thotë:
Sirati është më i hollë se qimja, më i mprehtë se shpata,
Më vjen të shkoj e të ndërtoj shtëpira mbi të…
Nën të ka përrenj, është plot me zjarr,
Më vjen të shkoj te ajo hije, të shtrihem nën të…

Në këto kushte, kush kërkon t’i njohë dobitë dhe dëmet e diturisë formale, u drejtohet me kërkesë sheriatit dhe shkencave doktrinare.Dhe kush kërkon t’i dijë dobitë dhe dëmet, të ngjiturat e të zbriturat e shkencës së shpirtit (ezoterike), shkon te prijësi i përkryer, futet nën edukimin e tij dhe lexon librin e zemrës. Me principialitet dhe sinqeritet, përpiqet të përparojë në rrugën e zemrës. Kurse ai që kërkon të arrijë gjendjen dhe kënaqësinë e diturisë së të vërtetës(hakikat)përtej shkencës së tasavvufit ose mistikës, duke u zhveshur nga të gjitha atributet subjektive dhe egoistike nën edukimin e prijësit të përkryer, i djeg të gjitha vanitetet në zemrën e vet dhe, kështu, arrin në gradën fenafil’lah dhe bekabil’lah.

Ndërkaq, kjëto tri gjendje kanë edhe metoda, edhe rrugë të tjera. Po u kërkua në rrugën e vet, brenda një kohe të shkurtër i arrihet qëllimit. Në të kundërt, nëse dikush i lë mënjanë këto të vërteta dhe zë një rrugë sipas mendjes së vet, i ndodh si të kërkonte rrush nga druri i kumbullës! I zoti i kopshtit është prijësi i përkryer. Thënia e tij “pse ma ha arrën time?” është tërheqje vëmendjeje, qortim dhe paralajmërim. Me këtë, prijësi i përkryer do të thotë:“Pse mundohesh pa vend dhe lodhesh kot? Këto tre fruta nuk ndodhen në një dru.Secili ka drurin e vet.Po qe se ti i kërkon këto tre fruta, domethënë, sheriatin, tarikatin dhe hakikatin, duhet t’i marrësh nga vendi ku ndodhen dhe nga personat kompetentë!”
Këtu ka tërheqje vëmendjeje për personat që zënë udhë sipas mendjes së vet, pa udhërrëfyes. Duke hyrë në kopsht pa orientim, mundohen më kot të gjejnë rrush te druri i kumbullës!
Vetëm se më parë, nën vërejtjen e një kopshtari, duhet mësuar se në ç’dru ndodhet një frut i caktuar dhe pastaj duhen bërë përpjekje për ta marrë atë frut. Sepse hyrja pa leje nëpër kopshte s’është gjë tjetër veçse hajdutllëk, kurse kërkimi i rrushit në degë të kumbullës, veçse lodhje pas mundimeve të kota. Prandaj ndodh që personat indiferentë e të paditur që veprojnë kështu, qortohen dhe paralajmërohen me të drejtë nga i zoti i punës! E njëjta gjë ndodh edhe me artet dhe artizanatet. Po qe se dikush blen me paratë e veta veglat dhe mjetet e një dege arti apo artizanati dhe pastaj tenton ta zhvillojë atë art apo artizanat duke u përpjekur të tregojë mjeshtëri pa udhëzues dhe mjeshtër, të zotët e atij arti apo artizanati do ta qortojnë dhe paralajmërojnë atë duke i thënë: “Ç’është kjo që ke bërë?..”
Madje, për këtë arsye ndodhte në periudhën osmane që të mbyllej menjëherë dyqani i dikujt që hapte për vete një vend pune me një paaftësi të tillë. Për fat të keq, në ditët tona, disa njerëz, meqë nuk e arrijnë dot një delikatesë dhe thellësi të tillë të kuptimit të çështjes, i trajtojnë ngjarjet dhe çështjet vetëm nga një perspektivë dhe, kështu, mbeten të cekët mbi cilësitë e tyre të panumërta. Dhe kështu na shfaqen sa e sa qorra të së vërtetës të cilët pothuaj çdo ngjyrë e pandehin për të zezë!
Mësimi që duhet marrë nga këtu është që, ata që duan të përparojnë në mistikë, mund të marrin pak a shumë njohuri nga librat. Mirëpo për frymëzim dhe orientim janë nevojtarë për një libër të gjallë, domethënë, për një prijës të përkryer. Thelbi i vërtetë i begatshëm i kësaj diturie ndodhet në gjokset, në zemrat sepse, ndërsa dituria dhe frymëzimi në rreshtat e librit kanë një mundësi zhvillimi të kufizuar si lulet në saksi, dituria dhe frymëzimi në zemrat u përngjajnë bimëve në një tokë pranverore pjellore. Ato s’kanë pengesë tjetër kufizuese para vetes përveç mundësive dhe aftësive të veta. Sipas kësaj, ta ngulësh në saksi një rrap ose selvi, do të thotë t’u bësh atyre një kufizim të madh, t’u krijosh pengesë të madhe për rritjen. Që të tregojnë një ecuri zhvillimi në nivelin e kapaciteteve dhe mundësive të veta, ato duhet të ndodhen në një dhé të ushqyeshëm që t’u mjaftojë kapaciteteve dhe aftësive të organizmit të tyre. Ja, pra, për njerëzit, këto toka ushqyese janë prijësit e përkryer, pa të cilët, sado që të kenë kapacitetin e një rrapi, nuk mund t’i japin atë që i takon kapacitetit të tyre pa marrë dituri dhe frymëzim nga gjoksi i një prijësi të përkryer pas të cilit të jenë të lidhur. Kështu, po qe se Junus Emre i cili ka qysh prej shtatë shekujsh që prin në rrugën e pjekurisë dhe përkryerjes shpirtërore, po të mos ta kishte gjetur prijësin e vet, nuk do t’ua kishte arritur dot gradëve shpirtërore që ua arriti dhe as poezitë e tij të pashoqe e të papërsëritshme, të thella e plot urtësi që kanë përfshirë shekujt, nuk do të sendërtoheshin dot. Duke mos e gjetur dot prijësin e tij, edhe ai vetë do të ishte bërë një nga Junusët e panumërt të humbur në ecurinë historike.
Është për këto arsye që dervish Junusi e ka deklaruar kështu se, për ta gjetur Zotin,
të Vërtetën, është absolutisht nevoja e një prijësi shpirtëror:

Eja, o vëlla ta gjejmë Zotin, në thua,
Po s’shkove te një prijës i përkryer, s’bën!
T’ia shoh bukurinë Resulit, në thua,
Po s’shkove te një prijës i përkryer, s’bën!

Me të vërtetë, duke pohuar se edhe vetë, vetëm në këtë mënyrë meritoi dhuntitë hyjnore dhe shijet shpirtërore, e falenderon dhe e lavdëron Zotin:

Sherbetin që na zbriti nga Zoti, e pimë, elhamdulil’lah,
E kapërcyem këtë det force, elhamdulil’lah…
Në truallin e Taptukut u bëmë rob në portë të tij,
Junus i shkretë, ishe i papjekur, u poqe, elhamdulil’lah!..

Ja, pra, është si rrjedhojë e këtyre të fshehtave dhe urtësive që Hirësia Junus Emre, në periudhat më të trazuara dhe në krizë të Anadollit, ndikoi mbi thellësitë e njerëzve mundi të bëhej për ta një burim ngushëllimi, një eliksir begatie dhe jete që i rregullon zemrat!
Dervish Junusi ka shumë shprehje që duken si në kundërshtim me dukjen, të mbyllura e pa kuptim, vetëm se të tilla që mund t’i kuptojnë kompetentët, veçanërisht të tilla që janë thënë me anë të simboleve dhe që secila prej tyre mund të nxërë shpjegime që të mbushin libra! Ai thotë:
Sirati është më i hollë se qimja, më i mprehtë se shpata,
Më vjen të shkoj e të ndërtoj shtëpira mbi të…
Nën të ka përrenj, është plot me zjarr,
Më vjen të shkoj te ajo hije, të shtrihem nën të…

Në këto kushte, kush kërkon t’i njohë dobitë dhe dëmet e diturisë formale, u drejtohet me kërkesë sheriatit dhe shkencave doktrinare.Dhe kush kërkon t’i dijë dobitë dhe dëmet, të ngjiturat e të zbriturat e shkencës së shpirtit (ezoterike), shkon te prijësi i përkryer, futet nën edukimin e tij dhe lexon librin e zemrës. Me principialitet dhe sinqeritet, përpiqet të përparojë në rrugën e zemrës. Kurse ai që kërkon të arrijë gjendjen dhe kënaqësinë e diturisë së të vërtetës(hakikat)përtej shkencës së tasavvufit ose mistikës, duke u zhveshur nga të gjitha atributet subjektive dhe egoistike nën edukimin e prijësit të përkryer, i djeg të gjitha vanitetet në zemrën e vet dhe, kështu, arrin në gradën fenafil’lah dhe bekabil’lah.

Ndërkaq, kjëto tri gjendje kanë edhe metoda, edhe rrugë të tjera. Po u kërkua në rrugën e vet, brenda një kohe të shkurtër i arrihet qëllimit. Në të kundërt, nëse dikush i lë mënjanë këto të vërteta dhe zë një rrugë sipas mendjes së vet, i ndodh si të kërkonte rrush nga druri i kumbullës! I zoti i kopshtit është prijësi i përkryer. Thënia e tij “pse ma ha arrën time?” është tërheqje vëmendjeje, qortim dhe paralajmërim. Me këtë, prijësi i përkryer do të thotë:“Pse mundohesh pa vend dhe lodhesh kot? Këto tre fruta nuk ndodhen në një dru.Secili ka drurin e vet.Po qe se ti i kërkon këto tre fruta, domethënë, sheriatin, tarikatin dhe hakikatin, duhet t’i marrësh nga vendi ku ndodhen dhe nga personat kompetentë!”
Këtu ka tërheqje vëmendjeje për personat që zënë udhë sipas mendjes së vet, pa udhërrëfyes. Duke hyrë në kopsht pa orientim, mundohen më kot të gjejnë rrush te druri i kumbullës!
Vetëm se më parë, nën vërejtjen e një kopshtari, duhet mësuar se në ç’dru ndodhet një frut i caktuar dhe pastaj duhen bërë përpjekje për ta marrë atë frut. Sepse hyrja pa leje nëpër kopshte s’është gjë tjetër veçse hajdutllëk, kurse kërkimi i rrushit në degë të kumbullës, veçse lodhje pas mundimeve të kota. Prandaj ndodh që personat indiferentë e të paditur që veprojnë kështu, qortohen dhe paralajmërohen me të drejtë nga i zoti i punës! E njëjta gjë ndodh edhe me artet dhe artizanatet. Po qe se dikush blen me paratë e veta veglat dhe mjetet e një dege arti apo artizanati dhe pastaj tenton ta zhvillojë atë art apo artizanat duke u përpjekur të tregojë mjeshtëri pa udhëzues dhe mjeshtër, të zotët e atij arti apo artizanati do ta qortojnë dhe paralajmërojnë atë duke i thënë: “Ç’është kjo që ke bërë?..”
Madje, për këtë arsye ndodhte në periudhën osmane që të mbyllej menjëherë dyqani i dikujt që hapte për vete një vend pune me një paaftësi të tillë. Për fat të keq, në ditët tona, disa njerëz, meqë nuk e arrijnë dot një delikatesë dhe thellësi të tillë të kuptimit të çështjes, i trajtojnë ngjarjet dhe çështjet vetëm nga një perspektivë dhe, kështu, mbeten të cekët mbi cilësitë e tyre të panumërta. Dhe kështu na shfaqen sa e sa qorra të së vërtetës të cilët pothuaj çdo ngjyrë e pandehin për të zezë!
Mësimi që duhet marrë nga këtu është që, ata që duan të përparojnë në mistikë, mund të marrin pak a shumë njohuri nga librat. Mirëpo për frymëzim dhe orientim janë nevojtarë për një libër të gjallë, domethënë, për një prijës të përkryer. Thelbi i vërtetë i begatshëm i kësaj diturie ndodhet në gjokset, në zemrat sepse, ndërsa dituria dhe frymëzimi në rreshtat e librit kanë një mundësi zhvillimi të kufizuar si lulet në saksi, dituria dhe frymëzimi në zemrat u përngjajnë bimëve në një tokë pranverore pjellore. Ato s’kanë pengesë tjetër kufizuese para vetes përveç mundësive dhe aftësive të veta. Sipas kësaj, ta ngulësh në saksi një rrap ose selvi, do të thotë t’u bësh atyre një kufizim të madh, t’u krijosh pengesë të madhe për rritjen. Që të tregojnë një ecuri zhvillimi në nivelin e kapaciteteve dhe mundësive të veta, ato duhet të ndodhen në një dhé të ushqyeshëm që t’u mjaftojë kapaciteteve dhe aftësive të organizmit të tyre. Ja, pra, për njerëzit, këto toka ushqyese janë prijësit e përkryer, pa të cilët, sado që të kenë kapacitetin e një rrapi, nuk mund t’i japin atë që i takon kapacitetit të tyre pa marrë dituri dhe frymëzim nga gjoksi i një prijësi të përkryer pas të cilit të jenë të lidhur. Kështu, po qe se Junus Emre i cili ka qysh prej shtatë shekujsh që prin në rrugën e pjekurisë dhe përkryerjes shpirtërore, po të mos ta kishte gjetur prijësin e vet, nuk do t’ua kishte arritur dot gradëve shpirtërore që ua arriti dhe as poezitë e tij të pashoqe e të papërsëritshme, të thella e plot urtësi që kanë përfshirë shekujt, nuk do të sendërtoheshin dot. Duke mos e gjetur dot prijësin e tij, edhe ai vetë do të ishte bërë një nga Junusët e panumërt të humbur në ecurinë historike.
Është për këto arsye që dervish Junusi e ka deklaruar kështu se, për ta gjetur Zotin,
të Vërtetën, është absolutisht nevoja e një prijësi shpirtëror:

Eja, o vëlla ta gjejmë Zotin, në thua,
Po s’shkove te një prijës i përkryer, s’bën!
T’ia shoh bukurinë Resulit, në thua,
Po s’shkove te një prijës i përkryer, s’bën!

Me të vërtetë, duke pohuar se edhe vetë, vetëm në këtë mënyrë meritoi dhuntitë hyjnore dhe shijet shpirtërore, e falenderon dhe e lavdëron Zotin:

Sherbetin që na zbriti nga Zoti, e pimë, elhamdulil’lah,
E kapërcyem këtë det force, elhamdulil’lah…
Në truallin e Taptukut u bëmë rob në portë të tij,
Junus i shkretë, ishe i papjekur, u poqe, elhamdulil’lah!..

Ja, pra, është si rrjedhojë e këtyre të fshehtave dhe urtësive që Hirësia Junus Emre, në periudhat më të trazuara dhe në krizë të Anadollit, ndikoi mbi thellësitë e njerëzve mundi të bëhej për ta një burim ngushëllimi, një eliksir begatie dhe jete që i rregullon zemrat!
Dervish Junusi ka shumë shprehje që duken si në kundërshtim me dukjen, të mbyllura e pa kuptim, vetëm se të tilla që mund t’i kuptojnë kompetentët, veçanërisht të tilla që janë thënë me anë të simboleve dhe që secila prej tyre mund të nxërë shpjegime që të mbushin libra! Ai thotë:
Sirati është më i hollë se qimja, më i mprehtë se shpata,
Më vjen të shkoj e të ndërtoj shtëpira mbi të…
Nën të ka përrenj, është plot me zjarr,
Më vjen të shkoj te ajo hije, të shtrihem nën të…

Vdekja e cila te Hirësia e tij Mevlana, shfaqet si “şeb-i arûs”, domethënë, “nata e martesës”, shfaqet njëlloj edhe te dervish Junusi. Pothuaj si një udhëtar i pavdekshmërisë, ai e njeh thelbin e porosisë profetike:“Besimtarët nuk vdesin! Ata barten nga një vend, në një vend tjetër!”
Dervish Junusi e reflekton bukur këtë njohje:
Trupi, i vdekshëm, shpirti s’vdes, kush ikën, s’vjen prapë;
Nëse vdes, trupi vdes, shpirtrat s’janë të tillë…

Atëherë, e rëndësishme është, duke shkuar nga ky vend, në vendin tjetër, gjendja e punëve tona që vijnë bashkë me ne! Sepse, në këtë udhëtim, robi do të trajtohet sipas këtyre punëve. Sa i bukur është udhëtimi i Hirësisë Imam Gazali!

Siç rrëfehet, ndërsa ndodhej i shtrirë në shtrat i sëmurë, Imam Gazaliut i shkojnë për vizitë disa njerëz. Pastaj e nxjerrin nga shtëpia dhe e çojnë në një kopsht që të marrë pak ajër të pastër. Imam Gazaliu habitet me atë kopësht që e shihte për herë të parë dhe thotë me keqardhje:
“Si ndodhi që nuk e pashë më parë këtë vend shumë të bukur mu pranë shtëpisë sime?”

Në atë kohë, nga shtëpia dëgjohen vajtime e klithma dhe ata shohin të dalë që aty një kufomë. Pas pak, edhe ata që e kishin sjellë Gazaliun aty, kërkojnë ta lënë aty e të shkojnë. Edhe Imam Gazaliu kërkon të shkojë. Atëherë, ata i thonë:“O imam! Ti vdiqe! Tani e tutje do të mbetesh këtu!”
Ja, pra, e vërteta për të cilën kanë bërë fjalë Hz. Mevlana dhe Hz. Junusi!
Vetëm se për të mund të shkuar në vendin e përjetësisë me një fitim të tillë shpirtëror, duhen bërë përpjekje serioze në këto kohë të përshtatshme në arën e tokës. Dhe kjo është e mundur duke imituar mënyrën e jetesës së Pejgamberëve dhe shenjtorëve, si dhe duke marrë pjesë nga bota e tyre e zemrës dhe frymëra mëshire. Në të kundërt nuk mund të arrihet përfundim. Sa bukur e ka thënë Hz. Junusi: Në e ruajtsh bardakun nga çezmat pa e mbushur,
Një vit sikur të rrijë aty, vetë s’ka për t’u mbushur…
Këtu na duhet të themi se një sërë personash indiferentë e të paditur të cilët i konsiderojnë poezitë e dervish Junus Emresë jo nga një perspektivë moralo-shpirtërore, por sipas shfaqjes së tyre formale, qysh në krye të herës, në botimet e tyre e kanë përgojuar këndvështrimin e dervish Junusit ndaj njeriut si humanizëm dhe janë përpjekur ta përdorin atë për humanistët e tyre falsë dhe mashtrues. Kurse mes këndvështrimit ndaj njeriut të Junusit, personaliteti i të cilit është formuar me vlerat islame, dhe botëkuptimit aktual “humanist” ka ndryshime të mëdha.Dervish Junusi e njen njeriun si një qenie të çmuar dhe, në rrugën për ruajtjan e kësa vlere, bën përpjekje që njerëzimi të mos bjerë në vulgaritet por të përparojë drejt lartësive sublime. Me fjalë të tjera, aspekti vlerësues i Junusit mbi njeriun nuk është nxitja dhe zgjimi i teprimeve egoistike që e rrëzojnë atë në nivelet më poshtë se kafshët, por zbukurimi i botës së zemrës të njeriut që e bën atë të meritojë lartësitë sublime që do t’ia kishin zili edhe engjëjt! Kurse humanizmi i sotëm është në formën e përhapjes nga evropianët të kulturës së vet fetare e kombëtare me rrugën e bindjes së rreme dhe mashtrimit të masave popullore fetare e kombëtare.
Eshtë shpërdorimi dhe shfrytëzimi i ndjenjave të mëshirës dhe dhembshurisë. Eshtë punë për dukje. Për këtë shkak, s’është gjë tjetër veçse detyra për t’i degjeneruar vetitë dhe vlerat shpirtërore. Për ta parë këtë të vërtetë, është e mjaftueshme që të vështrohet tablloja e hidhur e botës e cila shndërrohet në një truall padrejtësie dhe dhunes në dorën e perëndimit humanist e cila, duke e braktisur plotësisht rrugën e frenimit të egos dhe të përmirësimit të tij, i mbyt njerëzit në vorbullën e ndjenjave shtazore!
Në këto kushte, gjendja e një bote që është bërë skenë e një mijë e një padrejtësie, dhune dhe anarkie, pa asnjë dyshim është duke u larguar nga vetitë që e lartësojnë individin,siç është dashuria, në vartësi të pasioneve egoistike që i bëjnë njerëzit agresivë. Në këto kushte, kuptimi i drejtë i Junusit dhe dëgjimi me gjithë zemër i zërit të tij në rrugën për konceptimin e përkohshmërisë së jetës bashkë me të gjitha domosdoshmëritë dhe dekorin e saj, sigurisht që ka për të na siguruar dobi të mëdha neve. Sepse fryma e begatshme e tij është një burim i begatë për të cilin njerëzimi ka pasur nevojë sa gjer në kohën e tij, ashtu edhe sot! Poezitë e fuqishme e të pashoqe të Junusit mbi jetën dhe vdekjen, poezi që e mundin arsyen dhe logjikën, do t’u përftojë përsëri gjallëri shpirtrave të tharë, pothuaj do të bëhet një ushqim shpirtëror! Dhe me këtë ushqim dhe gjallëri shpirtërore, do të kuptohet më mirë se ç’kauzë e kotë janë malli e pasuria, ambicja për post dhe dëshirat për zotërim dhe sesi e humbim ne një lumturi të përjetshme duke u mashtruar nga lojërat e përkohshme dhe rozetat prej teneqeje. Deklarata e tij e cila, për shkak të ashkut të vërtetë, i përfshin tërë krijesat rnë formën si më poshtë, a nuk është si një gomë shpëtimi që do ta shpëtonte çdo mizor dhe anakist në planin material e shpirtëror kudo që të ndodhet?
Vështro përpara, llogarite ç’humbet, Krijesën shihe me sy të mirë për hir të Krijuesit!
Kjo do të thotë se sot, ata që kryejnë vepra mizore e dhune, po të marrin pak pjesë nga ashku për të cilin bën fjalë Junusi, kurrsesi s’do t’i mundonin viktimat e tyre ashtu siç iu duket me vend të bëjnë, si dhe, meqë këtë do ta ndjenin në ndërgjegjen dhe arsyen e vet, do të përfitonin nga begatia e drejtësisë dhe mëshirës.
Hirësia Junus Emre e ka bërë në portën e Taptuk Emresë marrëdhënien e kryer mes Mevlanasë dhe Shemsi Tebriziut. Kështu, ai arriti në një pozitë që edhe mjeshtri i tij, Hirësia Taptuk Emre, pati zënë vend ndër zemra si pjesëtar i pozitës së tij!Sa qe gjallë, Hirësia Junus Emre tregoi një afërsi dhe besnikëri të lartë për mësuesin dhe mjeshtrin e vet Taptuk Emre. Duke treguar të njëjtën ndjeshmëri edhe pas vdekjes së tij, pati bërë këtë porosi:“Më varrosni në rrugën që çon për tek tyrbeja e mësuesit tim!”
Ashtu siç nuk ka shumë të dhëna mbi jetën e dervish Junus Emresë, edhe për varrin e tij ka rrëfime të ndryshme. Ai ka varre në shumë zona të Anadollit, gjë që tregon se populli e ka shtresuar atë në zemrën e vet!Megjithëkëtë, është e njohur teza se ka vdekur në fshatin Junus Emre të kazasë Mihalçik të rrethit Eskishehir dhe atje është varrosur.Allahu e mëshiroftë!
Kaluan vite pas vdekjes së dervish Junus Emresë dhe arriti viti 1948. Atë vit, për shkak të zgjerimit të linjës hekurudhore Ankara-Eskishehir, u desh që të hiqej varri i dervish Junusit meqë ndodhej mu në anë të rrugës. Por nuk u arrit dot të bëhej një gjë e tillë! Për më tepër, rrëfehet se shinat e shtruara u shkulën vetvetiu nga vendi dhe u hodhën rreth tetë metra më tutje! Atëherë u vendos t’i bëhej një tyrbe e re dhe atje të bartej. Ceremoni nuk do të bëhej. Por ditën kur do të bartej varri për në tyrben e re, u mblodh një mori e madhe njerëzish. Mes lutjeve të të gjithë atyre muslimanëve të mbledhur aty pa lajmërim dhe pa ftesë, u hap varri me kujdes të veçantë. Dhe, megjithëse nga dita e vdekjes kishin kaluar shtatëqind vjet, trupi i tij ishte i paprishur si atë ditë kur e kishin varrosur! Sepse dervish Junusi pati thënë:
Junusi vdiq lajmërojnë me salá;
Shtaza vdes, ashiku s’vdes!
Dhe ashtu, ai kishte ndërruar vetëm botën!

Me të vërtetë, veprat e tij jetojnë ende në mënyrën më të gjallë në zemrat e njerëzve besimtarë, të moralshëm e të virtytshëm. Junus Emre ka vënë në histori një vulë të pashlyeshme. Pas tij kanë ardhur sa e sa poetë me të njëjtën emër dhe që kanë shkruar po me atë stil poetik dhe, kështu, është formuar rrethi i “poetëve Junus Emre”. Në të njëjtën kohë, shumë fshatrave dhe kasabave u është dhënë emri “Emre”. Kjo situatë është rezultat i begatë i principialitetit dhe sinqeritetit të tij!
Tani, Hz. Junusi, përveç pozitës moralo-shpirtërore që zotëron, përfaqëson pothuajse gjenialitetin e përbashkët të kombit tonë, vë në shesh frytin më të mrekullueshëm të meditacionit dhe sentimentalitetit tonë kombëtar. Eshtë për këto shkaqe që, megjithëse në këtë mes kanë kaluar shtatëqind vjet, ai nuk është vjetëruar dhe çdo oxhak që tymos i Anadollit, me prirjen për t’i dalë për zot Junus Emresë, i ka kushtuar atij varre dhe tyrbe në dymbëdhjetë vende. Edhe gjuha e tij e magjishme, shpirtërore dhe enigmatike, megjithëse përmban fjalë arabishte dhe persishte, mbetet një gjuhë popullore e thjeshtë e cila, pikërisht si rrjedhojë e kësaj cilësie, mbetet e kuptueshme edhe shtatëqind vjet më pas!

Sheh Ismail Hakiu thotë kështu për dervish Junusin:

“Evenimentet ideo-shpirtërore e cilësore që i poetizoi ai, s’i janë mundësuar askujt në turqishte! Çdokush që erdhi pas tij dhe bëri prova letrare, s’qe veçse një mbledhës thërrimesh nga sofra e tij!”

Me të vërtetë, qysh prej shtatë shekujsh e këtej,dervish Junusi e ka shtrirë hijen e tij në të gjitha trojet turqishtfolëse, poezitë e tij janë mësuar përmendësh nga çdokush, i ditur a injorant. Me turqishten e tij të bukur e të pastër, ai u është bërë prijës model sa e sa poetëve, nga Ashik Pasha, gjer te Nexhip Fazëlli!

Vetëm se është tejet e hidhur që, sot, ndaj turqishtes sonë të bukur pothuajse po kryhet në mënyrë sistematike një atentat i gjithanshëm. Po qe se kjo gjendje ku marrin pjesë edhe një sërë mendimtarësh tanë indiferentë, ka për të vazhduar, është e qartë se, si dje, edhe sot kemi për të mbetur të privuar nga sa e sa burime të begatshme që na e ushqejnë ndërgjegjen kombëtare. Atëherë, pra, gjithsesi, e kemi të domosdoshme që, për ta parandaluar këtë, përveç vetëdijes dhe përpjekjeve të duhura, t’ia bëjmë të njohur Junusin denjësisht brezit tonë besimtar të ri dhe energjik. Dhe, në dashtë Zoti, nga kjo, domethënë nga vazhdueshmëria e njohjes dhe e përkujtimit të tij me një mijë e një selame, domethënë lutje për të për paqe e mëshirë, edhe atij do t’i ndrijë shpirti i vyer!A është e mundur të mos e dëgjosh? Ja tek vazhdon të na e sjellë era që prej shtatëqind vjetësh më parë përshëndetjen e Hirësisë Junus Emre për ne:
Ja, ku po ikim edhe ne nga kjo botë, në paqe mbeçi ju!
O ju që na kujtoni me lutje për të mirë ne, në paqe mbeçi ju!
Ç’lumturi për njerëzit e zemrës që munden të lënë pas vetes një përshëndetje të tillë!
O Zot! Na fal edhe neve.